Kapela Byrtków była w ostatnich latach jedną z nielicznych autentycznych kapel góralskich z Beskidu Żywieckiego. Edward Byrtek, jeden z najwybitniejszy dudziarz na Żywiecczyźnie, oraz bracia, wirtuozi skrzypiec – Józef i Władysław byli mieszkańcami Pewli Wielkiej w gminie Jeleśnia. Byrtkowie występowali również jako soliści, ale przy różnych okazjach tworzyli tradycyjną góralską kapelę złożoną z dud żywieckich i skrzypiec.
Byli kontynuatorami znakomitej rodzinnej tradycji, zapoczątkowanej przez ojca, legendarnego skrzypka samouka Karola Byrtka (1907–1989). Wraz ze szwagrem – dudziarzem Władysławem Plutą (1920–1992 roku), synami – Józefem (1933), Władysławem (1936–2021) oraz Edwardem (1944), a także okazjonalnie występującymi z nimi córkami – śpiewaczkami Krystyną (1952) i Władysławą (1956), Karol Byrtek stworzył Kapelę Rodziny Byrtków, która w latach 60., 70. i 80. była wielokrotnie nagradzana w najbardziej prestiżowych konkursach za autentyzm i wierność przekazu. Kapela występowała w kraju i podczas zagranicznych wojaży z działającymi wówczas żywieckimi zespołami folklorystycznymi: Beskidami, Jodłami i Groniami. Wyrazem najwyższego uznania dla kapeli Karola Byrtka było przyznanie jej Nagrody im. Oskara Kolberga (1984).
Synowie grali ten sam repertuar co ojciec. Były to przede wszystkim melodie pasterskie, hajduk, siustany, koń, sarna, obyrtki. Wybitny, nieżyjący już, znawca folkloru muzycznego Żywiecczyzny Józef Mikś dokonał zapisów nutowych tych melodii i opublikował je w książce „Muzyka Beskidu Żywieckiego”, by udokumentować zachowany tylko na tym terenie stary sposób gry, współcześnie określany jako heterofonia („polega na prowadzeniu przez skrzypce i dudy tej samej melodii tak, jak pozwala na to instrument, wprawa i fantazja muzyczna grającego”). Ten sposób gry przynosił Kapeli Byrtków wiele sukcesy. Kapela była laureatem festiwalu w Kazimierzu Dolnym (nagroda główna w kategorii kapel – Baszta, 2008), a wszyscy bracia mieli na koncie wiele nagród indywidualnych i zespołowych Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu oraz Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Wzięli udział w koncercie z cyklu „Muzyka źródeł” (2013), poświęconym muzyce Beskidu Żywieckiego, który odbył się w ramach 16. Festiwalu Folkowego Polskiego Radia „Nowa tradycja”.
Karol Byrtek (urodzony w 1907 roku, zmarły w 1989 roku) – skrzypek, instrumentalista. Urodził się i zmarł w Pewli Wielkiej. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec Józef Byrtek, skrzypek samouk. Karol grywał początkowo na pastwiskach przy pasieniu bydła, później na weselach i zabawach w rodzinnej miejscowości i okolicy, na koniec zaś w kapelach żywieckich zespołów regionalnych – Beskidy, Jodły i Gronie. Rodzinne tradycje kontynuowały również jego dzieci. Córki Krystyna i Władysława były śpiewaczkami, a synowie Józef, Władysław i Edward muzykują w rodzinnej kapeli, założonej przez Karola wspólnie z Władysławem Plutą, jego szwagrem. Karol brał udział w konkursach i festiwalach instrumentalistów ludowych w Kazimierzu Dolnym, Bukowinie Tatrzańskiej, Poznaniu. Wraz z żywieckimi grupami regionalnymi koncertował w Bułgarii, Czechosłowacji, Francji, Hiszpanii, RFN, Stanach Zjednoczonych, na Węgrzech. Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej otrzymała Nagrodę im. Oskara Kolberga (1984) za wybitne osiągnięcia w tworzeniu i popularyzowaniu kultury ludowej.
Władysław Pluta (urodzony w 1920, zmarły w 1992 roku) – dudziarz. Urodził się i zmarł w Pewli Wielkiej. Pochodził z rodziny chłopskiej. Naukę gry na dudach rozpoczął w wieku 14 lat. Jego pierwszymi nauczycielami byli ojciec oraz wuj, Władysław Sternal. Uczył się grać ze słuchu, metodą beznutową. Gdy ojciec przekonał się, że syn jest uzdolniony muzycznie, podarował mu swoje dudy. Pierwsze kroki na scenie stawiał w zespole założonym przez Koło Gospodyń Wiejskich w Pewli Wielkiej, gdzie do 30 roku życia grał razem ze skrzypkiem Karolem Byrtkiem, swoim szwagrem. W latach 1951–1955 występował podczas różnych imprez regionalnych ze skrzypkiem Józefem Szczotką, byłym kierownikiem Szkoły Podstawowej w Milówce. Został członkiem Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca (1968), gdzie grał przez dziewięć lat z towarzyszącym mu na skrzypcach Karolem Byrtkiem. Występował w kapeli Zespołu Pieśni i Tańca Gronie z Żywca (od 1977). Jednak to z wymienionym już Karolem Byrtkiem założyli słynną, tradycyjną kapelę żywiecką składającą się z dud i skrzypiec, która odniosła wiele sukcesów w ogólnopolskich konkursach muzyków ludowych.
Józef Byrtek (urodzony w 1933 roku) – syn Karola Byrtka, skrzypek, najstarszy z trzech braci muzyków, urodził się w Pewli Wielkiej, gdzie mieszka do dzisiaj. Był kolejarzem, obecnie jest na emeryturze. Gry na skrzypcach nauczył się już we wczesnym dzieciństwie. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec, z którym to w późniejszych latach występował w rodzinnej kapeli. Grywał na weselach w Pewli Wielkiej i w okolicznych miejscowościach. Koncerty z zespołami regionalnymi rozpoczął w latach 70. grał w kapeli zespołu Sędzioły z Żywca u boku Jana Brodki. Następnie występował z wujem, Władysławem Plutą, w Regionalnym Zespole Pieśni i Tańca Jeleśnianka z Jeleśni. Laureat wielu nagród indywidualnych, m.in. konkursu odbywającego się w ramach Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu czy Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Laureat nagród zespołowych, zdobytych m.in. na Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem czy podczas Festiwalu Folkloru Górali Polskich.
Władysław Byrtek (urodzony w 1936 roku, zmarły w 2021 roku) – skrzypek oraz śpiewak, który urodził się w Pewli Wielkiej jako drugi syn Karola Byrtka. Był szewcem. Grał na skrzypcach, dudach, bębnie i perkusji. Naukę gry na instrumentach pobierał od dziadka Józefa, a następnie od ojca. Początki jego kariery artystycznej to granie w rodzinnej kapeli na weselach i wiejskich zabawach. W latach 70. wraz z ojcem i młodszym bratem Edwardem grali jako kapela Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca. Laureat wielu nagród indywidulanych, m.in. Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca, Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu czy Sabałowych Bajań w Bukowinie Tatrzańskiej. Z bratem Edwardem w zdobyli Basztę, nagrodę główną w kategorii kapel na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2008).
Edward Byrtek (1944–2019) – dudziarz. Urodzony w Pewli Wielkiej, najmłodszy z braci Byrtków, z którymi współtworzy tradycyjną żywiecką kapelę góralską. Od najmłodszych lat przysłuchiwał się melodiom, które ojciec wygrywał na skrzypcach oraz pieśniom, które często śpiewała mu matka. Grę na dudach żywieckich rozpoczął w wieku 15 lat u swojego wuja Władysława Pluty. Był również uczniem Antoniego Piechy, dudziarza z Huciska. Uczył się metodą pamięciowo-słuchową. Był członkiem kapeli Zespołu Pieśni i Tańca Gronie z Żywca oraz kapeli Regionalnego Zespołu Pieśni i Tańca Jodły z Żywca, z którą w latach 70. wyjechał koncertować do Stanów Zjednoczonych. Laureat wielu nagród indywidualnych, m.in. konkursu w ramach Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu oraz Konkursu Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca. Z bratem Władysławem zdobyli Basztę na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2008). Edward Byrtek jest także znanym i cenionym budowniczym dud żywieckich, za które niejednokrotnie zdobywał nagrody w konkursach na budowę instrumentów ludowych.
Nagrody:
1988, 1998, 2014 – Złote Żywieckie Serce w kategorii kapel na Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu
2008 – Baszta, nagroda główna w kategorii kapel na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym (2008)
1984 – Nagroda im. Oskara Kolberga w kategorii kapela ludowe
Festiwale:
2014 – udział w festiwalu Wszystkie Mazurki Świata, w koncercie „Rzeczpospolita Kolberga”
2013 – udział w koncercie z cyklu „Muzyka źródeł”, poświęconym muzyce Beskidu Żywieckiego, który odbył się w ramach 16. Festiwalu Folkowego Polskiego Radia „Nowa tradycja”
2013 – występ na festiwalu Galicja Gnojnica
1999 – udział w 1. Ogólnopolskich Spotkaniach Kapel Dudziarskich w Zbąszynku
– udział w Międzynarodowym Festiwalu Gajdoszy „Gajdovacka” w Orawskiej Polhorze na Słowacji
– wielokrotny udział w Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym
– wielokrotny udział w Międzynarodowym Festiwalu Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem
– wielokrotny udział w Festiwalu Folkloru Górali Polskich w Żywcu
– wielokrotny udział w Spotkaniach Gajdoszy i Dudziarzy w Istebnej
– wielokrotny udział w Konkursie Gry na Unikatowych Instrumentach Ludowych w Wieprzu k. Żywca
– udział w Sabałowych Bajaniach w Bukowinie Tatrzańskiej
– udział w Światowym Festiwalu w Stanach Zjednoczonych
Dyskografia:
2014 – Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej, wyd. Regionalny Ośrodek kultury w Bielsku-Białej, wydawnictwo monograficzne zawierające utwory archiwalne oraz współczesne
2010 – Kapela Byrtków z Pewli Wielkiej w Beskidzie Żywieckim Jak po niebie chmury, wyd. Instytut Europa Karpat, wydawnictwo monograficzne
1998 – Muzyka Źródeł vol. 7 „Beskidy”, wyd. Polskie Radio SA, wydawnictwo zbiorowe
– Kraino Radości, Mój Miły Beskidzie „Muzyka Beskidu Żywieckiego”, wyd. Beskidzkie Towarzystwo Oświatowe (?), wydawnictwo zbiorowe
Aktualizacja:
redakcja portalu
listopad 2021
