muzykant, skrzypek i śpiewak
Wychował się w muzykalnej rodzinie. Jego dziadek, Antoni Dębowski był doskonałym skrzypkiem, cenionym w okolicy, na skrzypcach grał ojciec Franciszek i stryjowie. W dzieciństwie poznał grę znakomitych artystów z okolicznych wsi: skrzypków Kowalewskich i Mieczysława Wierzchowskiego (ur. 1913), skrzypka i doskonałego śpiewaka-tenora Adama Ołowacza z Postawelka. Naukę gry rozpoczął w wieku 12 lat, pod kierunkiem ojca i dziadka Antoniego. Następnie uczył się gry u Wierzchowskiego i Ołowacza. Po nich moje skrzypce wydobywają melodie polek, walców i innych tańców, nazywanych przeze mnie od ich nazwisk, bo od nich je przejąłem. Jego pierwszym instrumentem były skrzypki wykonane w domu, z drewna klonowego, ze strunami zakupionymi w sklepie kolonialnym. Solidne i profesjonalne skrzypce nabył w czasie niemieckiej okupacji od kowala z sąsiedniej wsi. Franciszek Racis nigdy nie pobierał nauki szkolnej, czytać i pisać nauczył się w domu. Nie znał nut, grał ze słuchu. Jest autentycznym kontynuatorem tradycji poprzez bezpośredni przekaz dźwięków, melodii, tańców, słów pieśni.
Współtworzył kilka kapel. W pierwszej grał z Mieczysławem Wierzchowskim (na skrzypcach) i swoim młodszym bratem Leonem Racisem (na bębenku). Po wyjeździe Wierzchowskiego do kapeli dołączył grający na harmonii guzikowej Jan Anzulewicz. Często grywali na zabawach. Po tragicznej śmierci Anzulewicza, nastąpiła piętnastoletnia przerwa w muzykowaniu Racisa. Powrócił do grywania w kapeli na zaproszenie zespołu „Pogranicze” z Szypliszek, grał z nimi sześć lat. Występował również w kapeli zespołu „Szeszupa” z Rutki-Tartak. Podczas współpracy z zespołami wzbogacał ich repertuar choreograficzny o tradycyjne tańce, które zapamiętał z czasów swojej młodości polki, walce, mazurki oraz popularne przed wojną fokstroty.
Grał także w kapeli z Wasilewskim (organistą z kościoła w Becejłach) na akordeonie, Rusinowskim z Postawelka na drugich skrzypcach. W 1990 r. utworzył „Kapelę Rodzinną Racisów”: Franciszek pierwsze skrzypce, jego kuzyn Sylwester Jaśkiewicz drugie skrzypce, brat Leon Racis bębenek obręczowy.
Od 1997 r. występował z wnukami w składzie: senior pierwsze skrzypce, śpiew, Szymon Racis (ur. 1984) drugie skrzypce, śpiew, Andrzej Racis (ur. 1986) harmonia trzyrzędowa, śpiew, Wioletta Racis (ur. 1988) basetla, śpiew, Agnieszka Racis (ur. 1991) bębenek obręczowy, śpiew.
Franciszek Racis brał udział w wielu imprezach folklorystycznych jako prymista kapeli rodzinnej i w składzie zespołów dorosłych. Siedmiokrotnie uczestniczył w festiwalu w Kazimierzu Dolnym, zdobywając I nagrodę w kategorii kapel (w 1990 r.) oraz kilkakrotnie nagrody w kategorii „Duży – Mały” w latach następnych. Kapela Racisów występowała w również w festiwalach kapel w Toruniu i Wilnie (1991 r.), w Węgorzewskim Jarmarku Folklorystycznym, w Wojewódzkich Spotkaniach Rodzin Muzykujących w Sokółce, w przeglądach folklorystycznych w Suwałkach i Sejnach.
Z zespołem „Szeszupa” F. Racis dokonał nagrań dla Radiowego Centrum Kultury Ludowej Polskiego Radia (oprócz repertuaru instrumentalnego także wokalny, solowy). Franciszek Racis był również cenionym informatorem przy realizacji dwóch programów badawczych, ekspertyz: etnochoreologicznej (dr Grażyny Dąbrowskiej i dr Dariusza Kubinowskiego) oraz etnokostiumologicznej (Barbary Kaznowskiej z Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie).
W 2014 r. F. Racis został odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Odznaczenie odebrał z rąk Bronisława Komorowskiego, Prezydenta RP. Został też wyróżniony za zasługi w propagowaniu i upowszechnianiu kultury ludowej, za upamiętnianie dorobku Oskara Kolberga.
Dyskografia:
2010 – Franciszek Racis muzykant, Stowarzyszenie Krusznia
1997 – Suwalskie/Podlasie z serii Muzyka Źródeł vol. 9, Polskie Radio RCKL, wybór i oprac. Maria Baliszewska i Anna Szewczuk-Czech
Bibliografia:
Agnieszka Sokołowska, Urodzony muzykant, reportaż radiowy, Radio Białystok
Agnieszka Szyszko, Franciszek Racis, KulturaLudowa.pl
Filmografia:
1997 – Franciszek muzykant, reż. Dariusz Gajewski TVP2
Archiwa:
Archiwum Polskiego Radia, Stowarzyszenie Krusznia, zbiory In Crudo, Muzyka Odnaleziona
Źródło: Muzeum Wsi Radomskiej, oprac. Remek Mazur-Hanaj
