Herody to dramatyczne widowisko ludowe o królu Herodzie odgrywane przez wędrujący orszak kolędniczy. Przedstawienia Herodów odbywały się od drugiego dnia świąt (26.XII) do Święta Trzech Króli (6.I) w domach poszczególnych gospodarzy. Najpierw przybywali wysłannicy, którzy informowali gospodarzy o chęci wystawienia Herodów. Po zakończonym przedstawieniu gospodarze byli zobligowani podarować aktorom pieniądze, ciasto, niekiedy także kiełbasę… Wszyscy wiedzieli bowiem, że przygotowanie Herodów wymaga wiele wysiłku, pracy i czasu.
W widowisku Herody działania oparte są o scenariusz, który ściśle realizują występujący aktorzy – odpowiednio ubrani i wyposażeni w rekwizyty. Istnieje też wyraźny podział na wykonawców i odbiorców (w folklorze często wykonawcy i odbiorcy to te same osoby – vide przyśpiewki). Aktorzy poruszają się po scenie, która jest odpowiednio przybrana – mamy tu także także element mniej lub bardziej rozbudowanej scenografii. Muzyka w Herodach ma mniejsze znaczenie niźli kwestie mówione, jednakże bez muzyki Herody się raczej nie odbywają.
Widowisko Herodów sięga czasów średniowiecznych misteriów religijnych. Najpierw wystawiane w kościołach, później przez żaków w szkołach, ostatecznie zwyczaj wystawiania Herodów przeniknął także do kultury tradycyjnej. Na wieś trafiły z kultury miejskiej.
Treść Herodów opiera się na Ewangelii Św. Mateusza, w której mowa jest o królu Herodzie i urządzonej przez niego rzezi niewiniątek. Jednak w wersjach wiejskich wątki biblijne mieszają się z elementami folkloru polskiego. Widowisko opiera się na następującym schemacie:
- przedstawienie Heroda (dokonane przez adiutanta, marszałka lub kogoś z jego świty), następnie wnoszone jest krzesło, na którym zasiądzie król;
- autoprezentacja Heroda;
Jam jest świata król, tysiunc rzek, tysiunc pół
- przybywają Trzej Królowie i przynoszą wiadomość o narodzinach Chrystusa;
- przesłuchanie Żyda o miejscu narodzenia Mesjasza, np.
Co Heród dowiedzieć,
to ja być powiedzieć.
Ni pryndko, nie pryndko,
przez sztyry tysiunce laty
od założenia światy
przyjdzie nowy Mesyjasz znany,
ten będzie król nad króly
i pan nad pany,
a twoje berłó, korony
Bydzie pod moimi nogami
- Herod wydaje rozkaz zamordowania wszystkich niemowląt płci męskiej, lecz Anioł nakłaniania go do zmiany decyzji. Ponieważ król jest nieugięty w swym postanowieniu, Anioł zapowiada śmierć Heroda;
- pojawia się śmierć wraz z diabłem; następuje nieudana próba wykupienia się Heroda od śmierci, i w końcu Herod umiera (ubrana na biało śmierć ścina mu kosą głowę), a diabeł zabiera jego duszę do piekła:
Mój Herodku, za twe zbytki chodź do piekła, boś ty brzydki
Wśród aktorów biorących udział w Herodach odnajdujemy: Heroda, Herodiadę (żonę króla), świtę królewską, która tworzą: marszałek, adiutant, żołnierze (np. w mundurach z polskimi dystynkcjami), dziad-pielgrzym, Żyd, anioł, diabeł, śmierć, grabarz. Czasem pojawiały się także postacie z innych grup kolędniczych, m.in. turoń czy chłopiec z gwiazdą.
Nazwa Herody określała grupy chodzące z przedstawieniem-dramatem, ale występują także określenia lokalne, np. w Zagłębiu Dąbrowskim funkcjonowała nazwa kolędziarze. Grupa składała się nawet z kilkunastu osób, a kolędziarzom zawsze towarzyszył muzykant – harmonista bądź skrzypek.
Obecnie w wielu miejscach odbywają się konkursy bądź przeglądy Herodów i zwyczaj ten przybrał w dużej mierze postać wyłącznie sceniczną, odgrywaną częściej w lokalnych ośrodkach kultury niż w domach prywatnych gospodarzy. Jednak gdzieniegdzie tradycyjne Herody są jeszcze spotykane.
Zobacz inscenizację Herodów z Podegrodzia:
Tekst – Ewelina Grygier
Artykuł ukazał się pierwotnie na stronie www.blog.tradycjemuzyczne.imit.org.pl
