Tradycje kolędnicze to ważny i różnorodny, a jednocześnie wciąż mało znany obszar polskiej kultury tradycyjnej. Czas Bożego Narodzenia daje wyjątkową okazję, aby dzieci mogły wejść w świat tradycji i poznać je w żywy oraz ciekawy sposób – poprzez śpiew, zabawę, opowieści czy właśnie wspólne tworzenie kolędniczego pochodu. W ten sposób możemy wspierać dzieci w budowaniu ich tożsamości kulturowej – świetnie się przy tym bawiąc.
W niniejszym artykule znajdziesz kilka wskazówek, jak można wprowadzić dzieci w wieku przedszkolnym i wczesnoszkolnym w tematykę orszaków kolędniczych, przypadających na czas Bożego Narodzenia i karnawału. Tradycje kolędnicze są rozmaite, bogate i różnią się względem danego regionu czy lokalnych zwyczajów, dlatego jeśli chcesz dowiedzieć się, czy i jak tradycje te przebiegały w twoim miejscu zamieszkania, warto sięgnąć do źródeł lub zapytać seniorów. Niemniej pewne elementy kolędniczych odwiedzin są stałe: pytanie gospodarzy o zgodę na wejście do domu, powitanie gospodarzy (które może też przybrać formę pieśni), kolędnicze harce (np. taniec turonia, kozy, bociana), dawne życzenia – oracje kolędnicze (które mogą być poszerzone o specjalne życzenia kierowane do panny na wydaniu czy kawalera) oraz pieśń na podziękowanie gospodarzom.
Jeśli jednak chcesz stworzyć pochód kolędników, możliwy do przeprowadzenia nawet z udziałem dzieci w wieku przedszkolnym, zachęcam Cię do skorzystania z podstawowych elementów, które mogą przebiegać następująco:
– kolędnicy pytają gospodarzy o pozwolenia na wejście do domu
– kolędnicy witają gospodarzy
– krótkie życzenia – oracja kolędnicza
– dowolna kolęda
– dar dla kolędników
– kolędnicy dziękują gospodarzom
Poniżej znajdziesz wskazówki, jak wprowadzić te elementy do pracy z dziećmi i w ten sposób przygotować je do stworzenia pochodu, a przede wszystkim jak zapoznać je z tą wspaniałą polską tradycją! Kiedy pracuję z nauczycielami, często w tym momencie pada pytanie: Dobrze, dobrze, ale od czego zacząć, jeśli nie znam się na tej tradycji i nic o niej nie wiem? Czy i Tobie przyszło teraz na myśl takie pytanie? Jeśli tak, to zacznijmy wspólnie – i my i dzieci – od opowiastki…
Opowiastka o tradycji pochodów kolędniczych
Poniżej znajdziesz krótki tekst, który w podstawowych hasłach wyjaśnia dzieciom, na czym polega zwyczaj orszaków kolędniczych. Jest to krótkie wprowadzenie napisane specjalnie dla dzieci. Możesz je przeczytać dzieciom lub potraktować tekst jako inspirację do Twojej opowieści. Zapraszając dzieci do wysłuchania opowiastki, możesz rozpocząć od krótkiej rozmowy i kilku pytań, które wskażą im też na różne znaczenia ukryte w słowie kolęda: Czym jest kolęda, a czym kolędowanie? Czy lubicie śpiewać kolędy? Jakie znacie kolędy? Czy do Waszego domu zawitali kiedyś kolędnicy?… Gotowi na opowiastkę? Ruszamy!
Co to właściwie jest kolędowanie?
Zapewne słyszeliście już słowo kolęda czy kolędowanie. Jak się okazuje, słowa te mają wiele znaczeń. Kolęda to oczywiście specjalna pieśń śpiewana w czasie Świąt Bożego Narodzenia, to również odwiedziny księdza przypadające na ten sam czas. Kolędowanie to z kolei śpiewanie kolęd w gronie przyjaciół czy rodziny. Niemniej kolędowanie to również pewien zwyczaj, który dzisiaj poznajemy. Zwyczaj ten polega na tym, że w czasie Świąt Bożego Narodzenia oraz w karnawale (choć nie tylko wtedy) ludzie przebierają się za różne postaci, w tym za zwierzęta, pastuszka, króla, anioła czy nawet pannę młodą. Następnie chodzą od domu do domu, śpiewają kolędy, składają życzenia, częstują się smakołykami podarowanymi przez gospodarzy i… robią im różne psikusy, żeby wszystkim było wesoło!
Chcielibyście tak zakolędować? Ciekawe, jakie wybralibyście przebranie? Może kozy albo niedźwiedzia – za te zwierzęta bardzo często przebierano się w wielu regionach Polski. A może wolelibyście strój anioła z pięknymi srebrzystymi skrzydłami? A może raczej bociana,
który zwiastował wiosnę? A może strój pastuszka, który idzie ze stajenki? A może wolelibyście być muzykantami, którzy wesoło przygrywają kolędnikom? W pochodach kolędniczych można znaleźć naprawdę wiele ciekawych postaci.
Kolędowanie to bardzo stary zwyczaj, który kiedyś spotykany był w całej Polsce. Teraz również można spotkać kolędników, choć nie tak często jak kiedyś. Jeśli zechcecie, możecie stworzyć swój pochód kolędników i odwiedzić dzieci z innych grup czy klas, a może nawet okoliczne domy oraz sąsiadów. To byłaby dla nich wielka niespodzianka! Wspaniale jest przebrać się i jako kolędnik odwiedzić domy nawet obcych osób, żeby złożyć im dobre życzenia i wspólnie zaśpiewać kolędę. Kolędowanie to piękny zwyczaj, dzięki któremu możemy być razem.
Ale co takiego właściwie robią kolędnicy, kiedy już się przebrali i chodzą od domu do domu, pukając do drzwi i chcąc odwiedzić domowników? Zwyczaje kolędnicze były i są różne, lecz najczęściej kolędnicy witają się, śpiewając pieśni powitalne i życząc gospodarzom wszystkiego dobrego. Potem zdarza się, że osoba przebrana za kozę czy inne zwierzę tańczy po całym pokoju, a inni kolędnicy grają i śpiewają o kozuni, co to tak skakała u pana i u pani, że się wywróciła do góry nogami. I bęc! Kolędnik przebrany za kozę rzeczywiście upada – trochę na niby, jak aktor w teatrze. Wtedy gospodarze wiedzą, że trzeba coś takiej kozuni dać – cukiereczka albo śmietany – wówczas koza podskakuje radośnie do góry. Jej upadek i powstanie są znakiem, że kończy się stary rok, a nowy właśnie nadchodzi.
Kolędnicy mówią też długie, piękne, rymowane życzenia – takie życzenia to oracje. Jak widzicie, poznając stare zwyczaje, poznajemy też stare słowa. Kolędnikom towarzyszą muzykanci, więc ich wizyta pełna jest radosnej muzyki i wspólnego śpiewania kolęd. Na koniec kolędnicy zbierają do koszyczka coś do zjedzenia czy drobne datki, a żegnają się również pieśnią kolędniczą. Takie odwiedziny kolędników uznaje się za oznakę szczęścia, a tyle jest przy tym śmiechu i zabawy, że wspomina się je do kolejnej zimy. Nie zawsze kolędnicy wchodzą do domu gospodarzy – czasami wystarczy zaśpiewać kolędę przy furtce czy drzwiach – to również jest kolędowanie. Zdradzimy Wam jeszcze jedną tradycję – kiedy kolędnicy przychodzą pod dom gospodarzy, czasami mówią takie słowa na powitanie:
Biała lelija w ogrodzie zakwita,
Panna Maryja swego syna wita,
I my go witamy i o kolędę pytamy,
Przyjmujecie kolędników?
Tworzymy pochód małych kolędników
Jakie postaci można spotkać w pochodzie?
Mam nadzieję, że jesteście już zachęceni do kolędowania. Następnym krokiem, do którego Cię zapraszam, jest zapoznanie dzieci z postaciami kolędników oraz pieśnią, którą kolędnicy witają się z gospodarzami. W tym celu możesz skorzystać z niniejszego linku, pod którym znajdziesz pieśń „Panie gospodarzu, masz w domu gości”. Słowa i muzyka są tradycyjne. Tekst i zarys melodii pochodzą od śpiewaczki tradycyjnej, Pani Anny Malec (Muzyka Źródeł. Kolędy i pastorałki), a lokalny, poznański wariant, który został zarejestrowany na nagraniu, powstał w ciągu kilku ostatnich lat podczas żywej praktyki kolędniczej Joanny Szaflik, Dominiki Oczepy i Karoliny Ociepki (czyli moim), które w tej pieśni słyszycie:
Zanim jednak przejdziemy do pieśni, zachęcam Cię, aby wraz z dziećmi omówić postaci kolędnicze, widniejące na grafice autorstwa Antoniny Kieliszewskiej, która to grafika towarzyszy podanemu linkowi. Jest to okazja, aby dzieci mogły zobaczyć przebrania, poznać postaci i rekwizyty kolędnicze. Zobaczcie, jak wygląda pochód kolędników – ciekawe, czy dzieci rozpoznają wszystkie kolędnicze postaci, o których była mowa w opowiastce…
Kolędowanie to przede wszystkim śpiew!
Tworząc swój orszak, możecie skorzystać z powszechnie znanych i lubianych przez dzieci kolęd, niemniej zachęcam, aby nauczyć dzieci choć jednej zwrotki tradycyjnej pieśni kolędniczej, która służy powitaniu gospodarzy. „Panie gospodarzu, masz w domu gości” to pieśń, którą kolędnicy, wchodząc do danego domostwa, witają gospodarza oraz gospodynię i zaznaczają, że nie chcą wyjść głodni z gościny. Słuchając pieśni wraz z dziećmi, możecie poznać być może nowe dla nich słowa, takie jak gospodarz lub gospodyni czy jegomość. Pieśń ta również wskazuje na to, czym gospodarze częstują kolędników, więc jest świetnym pretekstem do rozmowy z dziećmi na ten temat. Ponadto – jeśli pracujesz ze starszymi dziećmi – możesz wskazać im na to, czym różni się kolęda od takiej właśnie pieśni kolędniczej (nie opowiada o wydarzeniach związanych z Bożym Narodzeniem, stąd nie nazywamy jej kolędą, a pieśnią kolędniczą). Tak więc nagranie pomoże Ci zapoznać dzieci ze zwyczajem kolędowania, a jednocześnie jest to pieśń, którą możecie wykorzystać w swoim pochodzie. Zapraszam do nauczenia się choć jednej zwrotki, a najlepiej oczywiście wszystkich trzech. Oczywiście po takiej pieśni gospodarze powinni Was czymś poczęstować – to również ważna część tego zwyczaju.
Oracje kolędnicze
Kiedy już przywitacie się pieśnią z domownikami – gospodarzami, trzeba koniecznie złożyć im życzenia. Najlepiej wraz z dziećmi zastanowić się, czego chcemy życzyć w tym roku i ułożyć kilka krótkich wierszowanych zdań. Wówczas nawiązujemy do tradycji wygłaszania przez kolędników oracji – specjalnych, często długich i zawsze zabawnych życzeń. Jedna z najbardziej znanych oracji kolędniczych spotykanych w Polsce brzmi:
Na szczęście, na zdrowie, na ten Nowy Rok!
Żeby Wam się rodziła kapusta i groch!
W każdym kątku po dzieciątku,
A w stajence po cielątku i źrebiątku!
A żebyście zdrowi byli, kiełbaskami płoty grodzili,
kapeluszami miodek pili, a po śmierci w niebie żyli!
I żebyście byli weseli jak w niebie anieli!
Serca, głosu nie żałujmy! Razem kolędujmy!
Po życzeniach dobrze jest zaśpiewać wspólnie z domownikami kolędę, tak więc dobrze jest postawić na taką, którą dzieci dobrze znają, choć ciekawym rozwiązaniem jest również poznanie przy tej okazji nowej kolędy. Na zakończenie wizyty kolędniczej możecie wspólnie powiedzieć:
Za kolędę dziękujemy!
Zdrowia, szczęścia winszujemy!
Jeśli pracujesz z dziećmi w placówce edukacyjnej, możecie stworzyć swój orszak kolędników i odwiedzić pozostałe grupy, robiąc wszystkim niespodziankę. Jeśli chcesz stworzyć pochód w warunkach domowych, to oczywiście droga wolna – można zawitać do sąsiadów, rodziny, ale też nie bójmy się zapukać do drzwi nieznanych osób – przecież o to właśnie chodzi w tej tradycji i dobrze byłoby, aby dzieci mogły zasmakować takiej sytuacji. Zachęcamy do stworzenia wraz z dziećmi poszczególnych rekwizytów, a wśród nich gwiazdy kolędniczej. Możecie zrobić to według swojego pomysłu, gwiazda kolędnicza jest zawsze pięknym elementem pochodu kolędniczego. Kolędnik, który niesie gwiazdę, idzie zazwyczaj na czele pochodu – nazywano go niegdyś gwiaździchem lub gwiazdorem.
Kolędnicy tworzyli swoje przebrania z tego, co mieli pod ręką – to również ważny element tej tradycji. Dlatego też i Wy możecie spróbować stworzyć rekwizyty kolędnicze czy przebrania z różnych znalezionych tkanin, ubrań, czasami śmiesznych drobiazgów. I najważniejsze! Kolędnicy wkraczają do często nieznanych sobie domów po to, aby wnieść tam dobre życzenia na Nowy Rok oraz mnóstwo radości! To najważniejsze kolędnicze rekwizyty! Nie zapomnijcie ich zabrać ze sobą…
Karolina Ociepka – językoznawczyni (UAM), menedżerka i animatorka kultury (Łotewska Akademia Kultury). Pomysłodawczyni i współtwórczyni programu edukacji regionalnej „Alfabet Tradycji”, kompanii artystycznej „Mozaika” oraz cyklu „Pograjki – interaktywne koncerty w Bramie Poznania”. Stypendystka MKiDN 2021. Od 2009 r. prowadzi interaktywne spektakle i koncerty dla dzieci oraz warsztaty dla dorosłych. Od 2013 r. współtworzy kapelę Przodki, w której gra na polskich bębnach tradycyjnych. W latach 2007–2009 pracowała w Komisji UNESCO na Łotwie, realizując projekty związane z ochroną dziedzictwa niematerialnego regionu bałtyckiego.
