Skąd wydobyć muzykę kujawską?

Niniejszy tekst zaplanowałem jako krótki przewodnik po różnorakich źródłach (dźwiękowych i pisanych), które powinny być przydatne dla kogoś chcącego odtwarzać repertuar i brzmienie dawnej muzyki kujawskiej. Nie jest to przewodnik wyczerpujący ani uniwersalny – skupia się na źródłach i materiałach najbardziej dostępnych (lub interesujących), a przede wszystkim stworzony został pod moje potrzeby rekonstrukcji XIX-wiecznej kapeli kujawskiej (a zatem muzyki instrumentalnej) w składzie skrzypce – basy oraz dostosowany do mojego zainteresowania wiejską muzyką dawną. Liczę jednak, że może okazać się przydatny również dla rekonstruktorów o innym podejściu.

I NAGRANIA DŹWIĘKOWE

Istnieje przynajmniej pięć większych zbiorów archiwalnych nagrań muzyki kujawskiej: nagrania z Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego, archiwum Muzeum Etnograficznego im. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu, archiwum Radia Pomorza i Kujaw (PiK), archiwum Wandy Szkulmowskiej oraz archiwum Polskiego Radia.

Nagrania z akcji zbierania folkloru muzycznego

Najciekawsze i najbardziej różnorodne jest archiwum Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Zawiera ono m.in. nagrania zebrane na Kujawach w latach 50. w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Muzyka instrumentalna prezentowana jest na nich przeważnie w wykonaniach solowych, z wyraźną dominacją skrzypiec. Do najstarszych zarejestrowanych wykonawców można zaliczyć klarnecistę Jana Wypijewskiego (ur. 1879 r., niestety jakość jego wykonań jest dość słaba) oraz skrzypków Jana Kocińskiego (ur. 1880 r.) i Piotra Trawińskiego (ur. 1885 r.), których brzmienie rzeczywiście kojarzy się z odległą przeszłością muzyczną. Wspomnieć warto też o Walentym Matczaku z Goliny k. Konina (a zatem południowego pogranicza wielkopolsko-kujawskiego), który jest jednym z najstarszych nagranych w trakcie AZFM skrzypków (ur. 1866 r.). Pomimo wieku grał bardzo sprawie i z wyraźną manierą kujawską. Ponadto w gronie najbardziej wiekowych wykonawców znalazł się grający na fujarce Józef Andrzejewski (ur. 1892 r.).

Z nagrań kapel szczególnie wart uwagi jest duet skrzypce – kontrabas Stanisława Wronkowskiego (ur. 1918 r.) i Kazimierza Andrzejczaka (ur. 1900 r.). To prawdopodobnie jedyny zapis kujawskiej kapeli złożonej wyłącznie ze skrzypiec i basów.

Nagrania AZFM były protokołowane; niektóre z protokołów zachowały się w Zbiorach Fonograficznych. Przeważnie zawierają jedynie informacje o miejscu i roku urodzenia lub zamieszkania wykonawcy. Perełką wśród nich jest dokument z nagrań Piotra Trawińskiego [1] – znajdują się w nim informacje o samym muzykancie, o jego technice wykonawczej, o dawnej kapeli kujawskiej złożonej ze skrzypiec i basów, a także interesujące relacje o sposobach ogrywania i tańczenia różnych rodzajów tańców (w tym np. rozróżnienie między oberkiem i mazurem). Same dane metryczkowe są jednak również warte uwagi – można wyobrazić sobie badania terenowe prowadzone szlakiem nagrywanych podczas AZFM wykonawców w celu uzupełnienia (choć raczej już od ich potomków) informacji o dawnych kujawskich muzykantach.

Wadą zbioru jest jego niska dostępność. Na szczęście niektóre nagrania zostały zamieszczone na płytach oraz na różnorakich stronach internetowych jako przykłady muzyki kujawskiej. W szczególności należy wymienić płytę „Melodie ziemi kujawskiej” [2], z której wszystkie nagrania instrumentalne zostały udostępnione w internecie (np. na stronie folklorkujawski.pl [3]). Dwa nagrania AZFM (wspomnianego Jana Wypijewskiego oraz ur. w 1890 r. skrzypka Marcina Drapińskiego) z Kujaw znalazły się ponadto na płytach „Gdyby Kolberg miał fonograf…”[4].

Muzeum Etnograficzne im. M. Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu 

Wśród zbiorów Muzeum Etnograficznego w Toruniu znajdują nagrania dwóch kapel kujawskich – Jana Szelążka z Nieszawy (w składzie skrzypce – klarnet – basy – sekund) oraz Józefa Kempy z Inowrocławia (w składzie skrzypce – sekund – flet – małe basy). Obie kapele były specjalnie reaktywowane przez Roderyka Langego na potrzeby jego zespołu rekonstruującego tańce kujawskie. O ile ich jakość wykonawcza może budzić kontrowersje (zwłaszcza w przypadku kapeli Kempy), o tyle repertuar, a zwłaszcza zapis grania muzyki tanecznej z pełną sekcją rytmiczną jest wart uwagi i dopełnia pod tym względem materiały z PAN. Warto wiedzieć, że prymiści obu kapel reprezentowali najstarsze nagrane pokolenie skrzypków – Jan Szelążek urodził się w roku 1890, a Józef Kempa w 1882.

Niektóre nagrania z archiwum można znaleźć na wydanej przez muzeum płycie „Melodie ludowe z Kujaw i Pałuk” [5] – znalazło się na niej dziewięć nagrań kapeli Szelążków w różnych składach (niekiedy prymistą jest Jan Szelążek, a niekiedy Czesław Jaguszewski – ur. w 1899 r.).

Archiwum Radia Pomorza i Kujaw

Archiwum Radia PiK w znacznej mierze udostępnione jest w Internecie [6] (warto szukać audycji Anny Jachniny i Pawła Billerta). Można znaleźć wśród nich m.in. nagrania wspomnianych już kapeli Szelążków [7,8] oraz kapeli Kempy [9] (nagranych jednak w innym czasie – różniących się zatem jakością wykonawczą, ponadto opatrzonych w wywiady z muzykantami). Poza nimi jedną z bardziej interesujących jest audycja poświęcona skrzypkowi Janowi Wiatrowskiemu (ur. 1894 r.)[10] grającemu kilkuminutowe kujawiaki i oberki, dająca zarazem przykład kujawskiej sztuki improwizacji i ogrywania.

Zbiory Wandy Szkulmowskiej

Archiwum Wandy Szkulmowskiej zawiera nagrania instrumentalistów urodzonych przeważnie w okresie międzywojennym, którzy po II wojnie światowej grywali w zespołach folklorystycznych. Z tego powodu znaczna część materiału reprezentuje nowy repertuar, wykonywany w sytuacjach innych niż taneczne, a przynajmniej od strony wykonawczej znacznie różniące się od kujawskiej muzyki dawnej (np. dużo większą liczbą instrumentów w kapeli – często zwielokrotnionych). Pozwala jednak obserwować, które elementy muzyczne pozostawały niezmienne/ulegały zmianom i w jaki sposób adaptowano je do nowych warunków. Z perspektywy rekonstruktorskiej z pewnością warte analizy są nagrania Walentego Wiśniewskiego (1920-2004) [11], który w latach 50. był nagrywany również przez Aleksandra Pawlaka w ramach AZFM i zachował w znacznej mierze dawny sposób ogrywania kujawiaków.

Nagrania dźwiękowe, filmowe, nuty i zdjęcia ze zbiorów Wandy Szkulmowskiej można znaleźć na stronie „Kujawskie Kapele Ludowe – artyści i ich twórczość” (folklorkujawski.pl)[3], prowadzonej przez Akademię Muzyczną w Bydgoszczy. Więcej nagrań realizowanych pod kierunkiem Szkulmowskiej znajduje się np. na różnych płytach, które dołączone są do jej publikacji – artykułów i książek.

Archiwum Polskiego Radia

Niektóre nagrania archiwalne z instrumentalistami kujawskimi wydane zostały na płycie „Kujawy” z serii „Muzyka Źródeł”[12]. Znaleźć na niej można dwa nagrania kapeli Szelążków, nagrania skrzypków: Jana Wiatrowskiego, Walentego Wiśniewskiego i Władysława Kochanowskiego (ur. 1913 r.), harmonisty pedałowego Jana Kuczyńskiego (ur. 1919 r.), grającego na fujarce Jana Twardowskiego (ur. 1911 r.), a także bardziej współczesnych kapel (kapeli z Bądkowa, kapeli spod Kowala).

Nagrania filmowe

Niestety, ta część będzie bardzo krótka. Tym, co byłoby najprzydatniejsze, to archiwalne nagrania tańców kujawskich – nie tylko kujawiaków, mazurów i oberków, ale również różnych form polek, szorców i zabaw tanecznych. Nie są one jednak publicznie dostępne. Warte uwagi są nagrania z kanału Domu Tańca na YouTube, gdzie para Stefan Dębczyński – Cecylia Lewandowska tańczy kujawiaka [13], oberka [14] oraz polkę [15]. Z pewnością jednak niedobór nagrań źródłowych z tańcami kujawskimi (o ile w przyszłości żadne inne nie zostaną udostępnione) będzie jedną z barier dla rozwoju ruchu rekonstrukcyjnego muzyki Kujaw.

II ŹRÓDŁA PISANE

Teoretycznie do źródeł pisanych można by zaliczyć liczne notacje muzyczne melodii kujawskich – repertuar zarejestrowany na nagraniach jest jednak wystarczająco duży, by nie musieć opierać się na zapisach nutowych, które siłą rzeczy wielu elementów wykonawczych nie przedstawiają. Dużo ważniejsze wydają mi się teksty dające wgląd w kontekst dawnego muzykowania na Kujawach.

Najstarszą warstwę reprezentują dwa tomy kujawskie Oskara Kolberga (DWOK 3 i 4) [16, 17], uważane zresztą za jedne z najlepiej przez niego opracowanych. Ich wartość nie polega jedynie na dużej liczbie zanotowanych melodii, ale przede wszystkim na bardzo szczegółowych opisach tańców kujawskich (włącznie z opisem konkretnych figur i ozdobników) i charakterystyce kujawskiej muzyki instrumentalnej (rytmika, detale wykonawcze gry na skrzypcach, basach, piszczałce). Biorąc pod uwagę to, że kujawiak jako taniec zachował się jedynie w wersji scenicznej, a opisywane przez Kolberga obyczaje taneczne (np. cykl chodzony – kujawiak – oberek) nie były uchwytne już wśród badaczy z połowy XX wieku, wartość tych tekstów jest trudna do przecenienia.

Biorąc pod uwagę dostępność oraz ilość i jakość informacji, ogromną wartość ma książka Roderyka Langego, Barbary Krzyżaniak i Aleksandra Pawlaka „Folklor Kujaw”[18]. Nie tylko opisuje ona kontekst muzykowania na Kujawach z przełomu XIX i XX w. (a biorąc pod uwagę szybkie tempo przemian modernizacyjnych w tym regionie – różnił się on od powojennego istotnie), ale przede wszystkim daje bardzo szczegółowe opisy sposobu tańczenia chodzonego, kujawiaka i innych tańców kujawskich, włącznie z opisami różnych trzymań i ozdobników. Waga podanych w niej informacji jest tym cenniejsza, że sam R. Lange – znający Kujawy z badań terenowych i pozyskujący wiedzę od informatorów urodzonych w poł. XIX w. – zmarł w roku 2017. Najprawdopodobniej niezależne odtworzenie tej wiedzy byłoby już obecnie niemożliwe.

Na podstawie nagrań AZFM napisana jest książka A. Pawlaka „Folklor muzyczny Kujaw” [19], prezentująca syntetyczne (choć szczegółowe) omówienie charakterystyki muzyki kujawskiej. Jego obserwacje dotyczące rytmiki, tonalności, a nawet sposobów ogrywania różnych typów melodii okazują się być niezwykle pomocne w interpretacji nagrań archiwalnych. W szczególności interesujący jest rozdział odnoszący się bezpośrednio do instrumentalnej muzyki tanecznej.

III CZY JEST COŚ WIĘCEJ?

Rzecz jasna powyższy opis dotyczy jedynie wybranych archiwów i źródeł pisanych. Liczba ich jest jednak skończona, dostępność nie zawsze łatwa. Powstaje zatem pytanie, czy jest to górny zakres wiedzy na temat muzyki kujawskiej, jaki możemy uzyskać?

Po pierwsze, pomimo że taneczna muzyka kujawska nie jest tak ściśle związana z kulturą śpiewaczą, jak np. muzyka radomska (jak stwierdza Pawlak: „instrumentaliści grający melodie bez udziału wokalistów nie potrafili bliżej określić pieśni, nie pamiętali tekstów śpiewek, ani nawet ich incipitów. (…) W efekcie tylko dla 35% zebranego materiału instrumentalnego można było ustalić pierwowzór wokalny”[19, s. 131]), melodie, a nawet strona wykonawcza nawiązują do wykonań wokalnych. Ogromna liczba nagrań śpiewaczek i śpiewaków jest zatem potencjalnym rezerwuarem pomysłów dla instrumentalistów-rekonstruktorów. Po drugie, Kujawy graniczą z regionami o dość dobrze udokumentowanej muzyce (Pałuki, Łęczyckie, Mazowsze Płockie). Teoretycznie można zatem niektóre białe plamy wypełnić metodą interpolacji – czyli poszukać nagrań i informacji o muzykowaniu i tańcach z regionów sąsiednich, a następnie spróbować odnieść znaleziska do tego, co wiadomo o Kujawach. Po trzecie, warto pamiętać, że wielu wykonawców obecnych zespołów folklorystycznych pochodzi z rodzin muzykanckich lub grało w powojennych kapelach ludowych i ciągle może służyć wiedzą na temat kultury muzycznej Kujaw (zwłaszcza jeżeli ktoś interesuje się jej nowszą odsłoną z instrumentami dętymi, akordeonami czy perkusją).

Można zatem sądzić, że jeszcze wiele odkryć i sporów o kształt muzyki kujawskiej przed nami.

Przypisy:
[1] Protokół Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego, nr T.287/52-2231 z 3.07.1956 r. (Włocławek).
[2] Melodie ziemi kujawskiej. Nagrania archiwalne tradycyjnych pieśni i muzyki Kujaw ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN (vol. 7, ISPAN CD 007, 2010 r. wyd., 2015 r. – drugie wyd.; współwydawca: Stowarzyszenie Liber Pro Arte).
[3] www.folklorkujawski.pl Kujawskie Kapele Ludowe – artyści i ich twórczość. Akademia Muzyczna w Bydgoszczy – Pracownia kultury muzycznej Pomorza i Kujaw i folklorystyki.
[4] „Gdyby Kolberg miał fonograf…” Nagrania archiwalne ze Zbiorów Fonograficznych IS PAN (vol. 10, ISPAN CD 011-12, 2014 r. – pierwsze wyd., 2016 – drugie wyd., współwydawca: Stowarzyszenie Liber Pro Arte).
[5] Muzyka ludowa z Kujaw i Pałuk (Muzeum Etnograficzne w Toruniu, 2012 r., wyd., 2015 r. – drugie wyd.).
[6] www.archiwum.radiopik.pl Archiwum Dokumentów Fonicznych Polskiego Radia Pomorza i Kujaw.
[7] www.archiwum.radiopik.pl/ Kapela Szelążka. Archiwum Radia Pomorza i Kujaw.
[8] www.archiwum.radiopik.pl/ A bodaj słynęły Kujawy. Archiwum Radia Pomorza i Kujaw.
[9] www.archiwum.radiopik.pl/ Grywało się na wesołach. Archiwum Radia Pomorza i Kujaw.
[10] www.archiwum.radiopik.pl/ Tańce kujawskie i inne. Archiwum Radia Pomorza i Kujaw.
[11] www.folklorkujawski.pl/ Walenty Wiśniewski. Kujawskie Kapele Ludowe – artyści i ich twórczość. Akademia Muzyczna w Bydgoszczy – Pracownia kultury muzycznej Pomorza i Kujaw i folklorystyki.
[12] Muzyka źródeł vol. 20 Kujawy. Kolekcja Muzyki Ludowej Polskiego Radia (Polskie Radio, 2001 r. wyd.).
[13] www.youtube.com/ Kujawiak. Kanał Domu Tańca.
[14] www.youtube.com/ Oberek. Kanał Domu Tańca.
[15] www.youtube.com/ Polka. Kanał Domu Tańca.
[16] Kujawy, cz. I. Dzieła wszystkie, t.3. Wrocław – Poznań, 1962.
[17] Kujawy, cz. II. Dzieła wszystkie, t.4. Wrocław – Poznań, 1962.
[18] Lange R., Pawlak A., Krzyżaniak B. Folklor Kujaw. Rythmos, Poznań, 2001.
[19] Pawlak A. Folklor muzyczny Kujaw. Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków, 1981.

Artykuł powstał w ramach projektu „Współczesne konteksty i praktyki w obszarze muzyki tradycyjnej” realizowanego przez Forum Muzyki Tradycyjnej

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury