Łemkowie [bibliografia, dyskografia, www]

Łemkowszczyzna to teren sięgający od Popradu po Osławę, zamieszkiwany do 1947 roku przez grupę górali ruskich; wchodził klinem między osadnictwo zachodniosłowiańskie – od północy polskie, a od południa słowackie. Mieszkańcy tych regionów Karpat wytworzyli szczególnie ciekawą kulturę, w tym wyjątkowy folklor muzyczny – pieśni, melodie i tańce. W warstwie muzycznej, jak również słownej odnaleźć możemy wpływy słowackie czy węgierskie, w szczególności we wsiach granicznych.

Marta Graban-Butryn

Tam na hori czereszeńka

Łemkowszyzna budziła zainteresowanie wielu badaczy. Jednym z nich był prof. Roman Reinfuss (1910–1998), który rejestrował działalność kulturalną Łemków od młodzieńczych lat. W 2014 r. Stowarzyszenie Twórców Ludowych oraz Fundacja Stara Droga wydały płytę w całości zrealizowaną z jego zbiorów. Tam na hori czereszeńka to nagrania z lat 60. z dziewiętnastu miejscowości od zachodnich krańców (Wojkowa, Dubne), aż po wschodnie granice Łemkowszczyzny (Turzańsk). To wyjątkowa kolekcja archiwalna, dzięki której możemy zajrzeć do zupełnie innego świata. Poprzez język i emisję głosu wykonawców oraz opowieści przybliżające kontekst pieśni, wręcz przenosimy się w czasie. To prawdziwa perła wśród wydawnictw. Do jej powstania przyczyniła się Marta Graban-Butryn z Fundacji Stara Droga, Łemkini, zajmująca się także animacją kulturalną, dokumentacją i muzykowaniem.

Publikacja zawiera 66 utworów prezentujących cały rok obrzędowy, cykl obrzędów rodzinnych, a także pieśni powszechne. Znajdziemy tam także fragmenty wypowiedzi m.in. o tzw. weczyrkach, czyli wieczornych spotkaniach, często związanych z pracą i okraszanych śpiewami — bywało że podczas takich domowych spotkań, na przykład podczas postu adwentowego, odbywały się przedstawienia teatralne w stylu commedia dell’arte.

Pośród nagrań na płycie cenne są pieśni roku obrzędowego, w tym kolędy niezwiązane z tradycją cerkiewną, jak „W hłubokij dolyni źwizda zaśwityła”, oraz oracje szczodrówkowe. Zielone Świątki w łemkowskiej tradycji to znaczący czas, będące też świętem pasterskim zwanym Rusala. W tym dniu pasterze dostawali lepsze śniadanie, rozpalali na halach watru [ognisko] i świętowali. Na płycie znajdziemy zatem m.in. wyłyskania, czyli charakterystyczny zaśpiew kończący pieśń, występujący także jako forma samodzielna, wykonywana głównie przez dziewczęta jako zabawa z echem na połoninach. W wigilię świętego Jana ustawiano stóg na najwyższej w okolicy polanie i zwano go sobitka. W publikacji znajdziemy dwa archiaczne przykłady pieśni sobótkowych. Jedną z perełek jest także piesń „Prysterajut leny, żeby sia rosyly”, śpiewana podczas prac polowych i roszenia lnu. Nie zabrakło także wesela jako centralnego obrzędu łemkowskiego o rozbudowanej formie muzycznej, w tym archaicznej formy – ładkanky – śpiewanej do błogosławieństw czy do stylcia. Folklor dziecięcy reprezentują przede wszystkim kołysanki, które występują w krótkich, jednozwrotkowych formach, pieśni śpiewane na chrzciny, zagadki i zabawy taneczne. Oprócz tego w publikacji zamieszczono ciekawy zbiór pieśni pogrzebowych i wielkopostnych oraz zawołania maziarskie i opowieści o upiorach. Album wieńczą utwory o proweniencji ukraińskiej, lecz w łemkowskich wariantach, oraz przejmująca pieśń o przesiedleniu, śpiewana już na „cudzej ziemi”. Większość wykonawców urodziła się jeszcze w XIX w., a wszystkie zamieszczone wypowiedzi są w języku łemkowskim.

Lemko Archive

Innym projektem Fundacji Stara Droga, skrojonym na dzisiejsze czasy, jest Lemko Archive. Realizatorzy strony internetowej informują:

Zbiór informacji, nagrań, archiwaliów, dokumentów i fotografii dotyczących kultury tradycyjnej Łemków. Materiały znajdujące się na stronie pochodzą z badań terenowych, od osób prywatnych i instytucji, archiwów etc. Dotyczą one terenów historycznej Łemkowszczyzny, dlatego też zawsze wskazana jest miejscowość pochodzenia respondenta, bądź w przypadku kultury materialnej miejscowość, w której obiekt się znajduje lub znajdował. W Archiwum znajdują się materiały podzielone w klasyczny dla etnologii sposób na kulturę duchową i kulturę materialną. 

W dziale muzycznym znajdziemy przede wszystkim pieśni, zarówno z roku obrzędowego, jak i cyklu życia rodzinnego. Oprócz kolęd czy pieśni weslenych są także wyjątkowe ballady, pieśni apokryficzne, kołysanki, przyśpiewki chrzcinne. Zbiór stanowią nagrania Romana Reinfussa i Fundacji Ważka, a także zbiory prywatne Fundacji Stara Droga. Dział „Kultura materialna” zawiera m.in. archiwalne zdjęcia chat, zdobień snycerskich, ubiorów, szczegółów haftów. Jest także mapa i dział „Czytelnia” z linkami do ciekawych stron i publikacji w temacie. Kultura Łemków ukazana w pełnym kontekście.

Lemkoland

Fundacja Stara Droga stworzyła także stronę dla najmłodszych Łemków – Lemkoland. Jest to platforma gier interaktywnych, propozycji zabaw i materiałów, dzięki której można nauczyć się alfabetu, posłuchać bajek w języku łemkowskim, śpiewać oraz poznać tradycje. Wszystkie zabawy osadzone są w kulturze Łemków. Możemy wyciąć z liścia krajobraz połonin z cerkwiami, ułożyć na ekranie krywulkę z koralików, pokolorować pisanki. Posłuchamy także opowieści łemkowskich czytanych przez Oksanę Graban-Lichtańską. Na szczególną uwagę zasługują filmy zrealizowane na podstawie materiałów zebranych przez Oskara Kolberga w realizacji Anny Chabros-Piłat AYA Studio według pomysłu Marty Graban-Butryn i Krzysztofa Butryna.

Faj po swomu – Фай по свому

Język to niezwykle ważny element kultury Łemków, jest specyficznym sposobem istnienia kultury, czynnikiem formowania kodów kulturowych. Związana z powyższymi projektami Oksana Graban-Lichtańska wraz z Bartkiem Lichtańskim stworzyli projekt Faj po swomu – Фай по свому. W 2023 zostali Laureatami konkursu Narodowego Centrum Kultury „Odkryj Swój Skarb/Język. Bogactwo Językowe Rzeczpospolitej” na najlepsze działania związane z pielęgnowaniem dziedzictwa lokalnego małych miejscowości związane z językiem: gwarą, dialektem, językiem regionalnym lub językiem mniejszości. Twórcy projektu na profilach społecznościowych uczą nowych słów, rozwiewają wątpliwości językowe, podają przykłady literackie i te z życia codziennego. Udało im się zgromadzić społeczność, zainteresowaną i zaangażowaną w temat edukacji i kultury łemkowskiej.

Radio Lemko

Języka łemkowskiego można posłuchać także online w Radio Lemko. Oprócz stałego streamingu radiowego z muzyką łemkowską i rozmowami, znajdziemy tam także audycje kulturalne, historyczne i dla dzieci.

Łemkowie w zachodniej Polsce

Działalność edukacyjna, animacyjna, społeczna jest szczególnie ważna na tzw. ziemiach zachodnich, na których znaleźli się Łemkowie po 1947 roku, wysiedleni przymusowo ze swoich siedzib w ramach Akcji „Wisła” z Łemkowszczyzny. Celowo rozpraszani, wiele wysiłku włożyli w zachowanie swojego języka, pieśni i muzyki. Cenne zbiory kultury niematerialnej posiada Jerzy Starzyński, związany z Legnickim Centrum Kultury, pomysłodawca i twórca Działu Folkloru Mniejszości Narodowych i Dokumentacji. Jest on także wykładowcą tańców łemkowskich, założycielem Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca „Kyczera” (1991), prezesem stowarzyszenia pod tą samą nazwą, w końcu pomysłodawcą i organizatorem Międzynarodowego Festiwalu Folklorystycznego „Świat pod Kyczerą”.

Więcej o sytuacji Łemków na Dolnym Śląsku w filmie Dolny Śląsk…Łemkowie, zrealizowanym przez Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu. Znajdziemy w nim wspomnienia osób przesiedlonych, często bardzo trudne, a także wypowiedzi młodych Łemków na temat kultury i edukacji.

Opowieści o losach Łemków i ich muzyce można też podsłuchać w rozmowie z Jerzym Starzyńskim, przeprowadzonym przez Martę Derejczyk, pt. „Łemko na czużyni [mniejszości, zwyczaje, region]”.

Pieśni babci Olgi / Сьпівакы бабы Ольгы

W 2009 roku Jerzy Starzyński wraz z Bogumiłą Tarasiewicz wydali publikację Pieśni babci Olgi / Сьпівакы бабы Ольгы. Olga Czerep z Trzmielowa to łemkowska śpiewaczka urodzona w 1919 r. w Bińczarowej. Aktywnie uczestniczyła w życiu społeczności, śpiewała w cerkwi, chodziła na weczirky, często była wołana „za druhnę” na weselach. Po wojnie została przymusowo wysiedlona na Dolny Śląsk w ramach Akcji „Wisła”. Na ziemiach zachodnich kontynuowała tradycje wyniesione z domu.

Twórcy piszą o wydanej płycie: Przy wyborze materiału szczególne znaczenie przywiązywano do jego archaiczności i unikatowości, kierowano się także jakością wykonania i nagrania. Na płycie znalazło się 17 utworów reprezentujących szerokie spektrum łemkowskiej spuścizny wokalnej.

Są pieśni powszechne i obrzędowe – weselne, pogrzebowe, a także śpiewane na weczirkach, w tym stare ballady, pieśni apokryficzne. W publikacji znajdziemy także 35 trankrypcji nutowych wraz z tekstami po łemkowsku w cyrylicy i łacinką. Każda pieśń jest szczegółowo opisana, wyjaśniona z punktu widzenia symboliki, tekstu, a także od strony etnomuzykologicznej. We wstępie także opowieści Olgi Czerep o weczirkach, tańcach, pieśniach i innych elementach tradycji.

Publikacja jest unikalnym źródłem ukazującym dawny styl wokalny.

Lemko, ja sy Lemko / Лемко я си Лемко, zespół Kyczera/Кычера

We wstępie do płyty Lemko, ja sy Lemko / Лемко я си Лемко zespołu Kyczera/Кычера Jerzy Starzyński pisze:

Dobierając repertuar na swoją jubileuszową płytę Zespół starał się uwzględnić całe bogactwo folkloru muzycznego Łemków: od pieśni miłosnych, lirycznych, pasterskich, poprzez ballady, a na pieśniach obrzędowych skończywszy. Młodzież z „Kyczery” śpiewa je tak jak rozumie i odczuwa – „po swomu”. Może nieco inaczej niż pradziadkowie, trudno jednak oczekiwać, aby na legnickich równinach, z dala od ukochanych gór, łemkowska dusza śpiewała „po starodawnemu”. Niemniej śpiew nadal sprawia Łemkom przyjemność i jest jednym ze sposobów wyrażania własnej tożsamośc].

Chlubą zespołu jest specjalistyczna łemkowska biblioteka i archiwum, w którym gromadzone są dokumenty i nagrania ilustrujące tragiczne losy Łemków oraz perły łemkowskiego folkloru.

Utwory wybrane i prezentowane przez Łemkowski Zespołu Pieśni i Tańca „Kyczera” w tej publikacji są szczegółowo opisane – każda pieśń ma swojego mistrza i jest opatrzona komentarzem dotyczącym jej przekazu. Podejście to, pełne szacunku do historii, przodków, poprzednich pokoleń śpiewaczek i muzykantów wskazuje na wagę dziedzictwa niematerialnego w tworzeniu swojej tożsamości.

Od wschodu słońca… Tradycje muzyczne na Dolnym Śląsku

Dzięki pomocy Jerzego Starzyńskiego ważnych nagrań dokonała także Fundacja Ważka z Wrocławia. Na płycie Od wschodu słońca… Tradycje muzyczne na Dolnym Śląsku znajdziemy wykonania Łemków pamiętających jedne z najstarszych pieśni. Szczególnym przykładem jest twórczość Anny Klimasz i Teodory Smarż, sióstr śpiewających w dawnej manierze, wykonujących  pieśni weselne, stare ballady czy pieśni pogrzebowe. Z kolei śpiewaczki Olga Torchanowska i Marta Koreń pamiętały archaiczne kolędy i weselne przyśpiewki z nowszego nurtu, jednak wciąż w rodzinnym przekazie. Na płycie umieszczono również solowe wykonanie Piotra Hojniaka, który prawie całe swoje życie poświęcił zespołowi Kyczera, a wcześniej jako świetny muzykant grał też w innych składach.

Śpiewaczek można posłuchać w filmie wrocławskiego Muzeum Etnograficznego:

Muzyka Źródeł nr 13 – Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, cz. I 

W opisie na płycie Mniejszości narodowe i etniczne w Polsce, cz. I, nr 13 wydanej w serii Muzyka Źródeł przez Polskie Radio czytamy:

Łemkowie zamieszkiwali dawniej obszar Beskidu Niskiego i Bieszczad, a obecnie także na obszarze Polski północnej i zachodniej. Nagrania zamieszczone na płycie dokonane zostały w miejscowościach: Regietów, Florynka, Binczarowa, Nowa Wieś, Berest, Roztoka k. Krynicy i obejmują pieśni obrzędowe związane z Bożym Narodzeniem (kolędy) oraz weselem (pieśni w rytmie krakowiaka i czardasza). Kapele z Łemkowszczyzny wykorzystywały skrzypce i basy, a pod wpływem muzyki słowackiej i cygańskiej rozszerzały skład o skrzypce sekundujące (kontra) i podwajały obsadę o pierwsze skrzypce.

Dzięki wydawnictwu posłuchamy wykonań Piotra Hojniaka wraz z Kapelą Dumka z Gromadki w dwóch pierwszych utworach (nagr. 1989), oraz z Kapelą Zespołu Kyczera w „Zrodyły sia terky” (nagr. 1993). Na płycie zamieszczono także wspomnianą już kolędę „W hłubokij dolyni źwizda sia zjawyła” w nieco innym wariancie Marii Demczak, recytacje szczodrakowe Olgi Trochanowskiej, jedną pieśń Olgi Czerep i kilka pieśni winszujących Olgi Poliwki z Roztoki.

W internecie

Na koniec warto wspomnieć o zbiorach rozproszonych z Internetu. Jednym z pasjonatów Łemkowszczyzny jest Walter Maksimovich, który wyszukuje unikalne materiały audio i wideo, wrzucając je najczęściej na YouTube. Znajdziemy tutaj zgrane płyty winylowe polskich i ukraińskich kapel wydane po wojnie w Ameryce i Kanadzie, a także filmy historyczne i reportaże o Łemkach.

Powiększającego się zbioru muzyki łemkowskiej należy się spodziewać na portalu Archiwum Pieśni.

Serdecznie polecam

Joanna Skowrońska