Górny Śląsk [bibliografia, dyskografia, www — wybór subiektywny]

Propozycje książkowe zawarte w niniejszym zestawieniu zdecydowałam się poprzedzić absolutnym „Top 5”, aby zwrócić szczególną uwagę czytelników na te najważniejsze i najbardziej wartościowe moim zdaniem pozycje. Myślę, że dzięki temu wyborowi, a także komentarzom dotyczącym poszczególnych pozycji w różnych sekcjach, będzie można łatwiej wybrać, od czego zacząć, zorientować się, gdzie szukać interesujących Was treści i wyłowić perełki. Wśród moich propozycji znajdują się materiały zarówno na temat śpiewu, tańca, muzyki, jak i innych dziedzin śląskiej kultury tradycyjnej, materiały z przemysłowej części Górnego Śląska, z Ziemi Pszczyńskiej, Śląska Cieszyńskiego, Śląska Opolskiego, związane z miastami i ze wsiami… Mam nadzieję, że każdy znajdzie coś dla siebie w tym szerokim zestawieniu. Życzę zatem przyjemnego odbioru i licznych zachwytów, zadziwień i wzruszeń!

Bibliografia – Top 5:

1. Zakrzewski B., Pieśni ludu śląskiego ze zbiorów rękopiśmiennych Józefa Lompy, Wrocław 1970.

Opatrzony obszernym wstępem i komentarzem zbiór pieśni zebranych przez folklorystę, Józefa Lompę w kilku miejscowościach w okolicach Woźnik w pierwszej połowie XIX wieku (!). Lompa był jednym z badaczy działających w czasach Kolberga, których praca przyczyniła się do tego, iż sam Kolberg na Górnym Śląsku nie miał już za dużo do zrobienia, gdyż zbyt wiele zostało już zrobione przed nim. Lompa jako jeden z pierwszych badaczy podawał imiona i nazwiska informatorów.

2. Roger J., Pieśni ludu polskiego w Górnym Szląsku, Wrocław 1863.

546 śląskich pieśni ludowych, wraz z zapisem nutowym, zebranych w połowie XIX wieku przez niemieckiego lekarza Juliusa Rogera pracującego w okolicach Raciborza, który z zamiłowania był folklorystą. Roger zbierał pieśni nie tylko w okolicach zamieszkania, ale także podróżował w tym celu po praktycznie całym obszarze Górnego Śląska, a także współpracował z innymi folklorystami działającymi na terenie Górnego i Dolnego Śląska. Poza wydaniem oryginalnym wydano także reprint dzieła w 1976 roku poprzedzony wstępem Piotra Świerca.

3. Tacina, J., Śląskie tańce ludowe. T. 1–3. Bielsko-Biała 1981–1987.

Jan Tacina opisuje ogromne bogactwo tańców śląskich! I mimo, iż z żadnej książki nie da się nauczyć tańczyć od zera, te pozycje to bezcenne źródło dla tych, którzy mają jakieś pojęcie o tańcach tradycyjnych, najlepiej śląskich. Jednak i dla osób, które mają mniejsze rozeznanie w temacie, lektura będzie bardzo ciekawa. Na rok 2023 wydane zostały tomy I – Śląsk Cieszyński oraz III – Górny Śląsk. Na wydanie czeka tom II – Śląsk Opolski i mamy nadzieję, że się doczeka! A są na to duże szanse. Oba tomy poprzedzone są niezbyt obszernym, ale bardzo treściwym wstępem dotyczącym tańców danego obszaru, kapel, przebiegu obrzędu wesela itp. Następnie wypisani są wszyscy informatorzy wraz z rokiem urodzenia i miejscem zamieszkania, a także zaznaczeniem, który z nich był muzykantem, co bardzo ważne. Autor zamieszcza też mapę, aby zorientować się, w jakiej dokładnie części Śląska leży dana miejscowość. Wszystko to jest bardzo pomocne, by solidnie się rozeznać w odkrywaniu właściwej treści zbiorów – a treść ta jest fascynująca! W I tomie Tacina opisuje 221 (!) tańców wraz z wariantami, w III – 105. Dodatkowo załącza aneksy, w których umieszcza melodie taneczne, do których tańczyło się w sposób improwizowany (np. polki, walce, wolne, obracane), zawierające odpowiednio 341 i 187 melodii. W zbiorze opisane są zatem tańce, zawarte są zapisy melodii instrumentalnych (oczywiście tanecznych), a także zapisy pieśni, najczęściej towarzyszących tańcom lub obrzędom, ale nie tylko. Oczywiście, zarówno zapisy nutowe, zapisy tekstów piosenek, jak i opisy ruchu są pewnym uproszczeniem, jednak mimo wszystko wartości tego dzieła nie da się przecenić!

4. Dygacz A., Pieśni ludowe miasta Katowic. Źródła i dokumentacja, Katowice 1987.

Właściwie trudno wybrać jedną, najważniejszą pozycję z dorobku Adolfa Dygacza – zatem wybór tej konkretnej w naszym „Top 5” jest podyktowany chyba bardziej względami sentymentalnymi i miłością do Katowic. Warto natomiast na pewno, by dorobek Adolfa Dygacza został umieszczony wśród najważniejszych źródeł dotyczących śląskiej muzyki tradycyjnej. Ten katowicki folklorysta działał dużo później niż Lompa czy Roger (bo od 1933 roku), jednak jego dorobek jest ogromny i ma wielką wartość. Dygacz zbierał pieśni na obszernym terenie Górnego Śląska, a szczególnie ważnym obszarem jego zainteresowań były pieśni zawodowe (górnicze, hutnicze i innych). Poza 12 wydanymi zbiorami śląskich pieśni i tysiącami artykułów naukowych, Dygacz prowadził też program w telewizji pt. „Z teki folklorystycznej Adolfa Dygacza”, a także audycje radiowe poświęcone tematyce śląskiej pieśni i obrzędowości. Dostępne są także nagrania terenowe zebrane pod kierownictwem Adolfa Dygacza – odnośnik i instrukcja jak je znaleźć w sekcji „Archiwum”.

5. Folklor Górnego Śląska, pod red. D. Simonides, Katowice 1989.

Ośmiusetstronicowa praca zbiorowa stanowiąca kompendium na temat różnych aspektów kultury tradycyjnej Górnego Śląska: od rysu historycznego, przez obrzędowość rodzinną i doroczną, literaturę ludową, pieśni, mikroformy folkloru, język, taniec, sposoby muzykowania, teatr obrzędowy i amatorski, aż po przemiany i stan badań nad folklorem śląskim na rok wydania pracy.

Pozostała bibliografia:

Tańce:

1. Marcinkowa J., Sobczyńska K., Folklor Górnego Śląska, Warszawa 1973 – kolejna ważna pozycja o tańcach śląskich. Czasem występuje pod innym tytułem: „Pieśni, taniec i obrzędy Górnego Śląska”. Zawiera bardzo dokładny opis 34 tańców, opisy zwyczajów i obrzędów dorocznych wraz z przykładami muzycznymi, a także przykłady opracowań widowiskowych.
2. Musioł A. i Sachse F., Tańce śląskie. Tańce z powiatu rybnickiego, Katowice 1937 – dokładny opis 10 tańców śląskich, uzupełniony rysunkami Pawła Stellera.
3. Drozd J., Wiązanka tańców śląskich, Wisła-Cieszyn 1947 oraz Dożynki cieszyńskie. Zbiór tańców śląskich, Katowice 1964.

Pieśni:

1. Dygacz A., Pieśni górnicze, Katowice 1995.
2. Dygacz A., Śląskie pieśni ludowe, Katowice 1995.
3. Dygacz A., Pieśni powstańcze, Katowice 1997.
4. Dygacz A., Ligęza J., Pieśni ludowe Śląska Opolskiego, Kraków 1954.
5. Turek K., Górnośląskie pieśni ludowe, Chorzów 1997.
6. Turek K., Śląskie pieśni ludowe ze zbiorów rękopiśmiennych Stanisława Wallisa, Katowice 2000.
7. Koło mego łokiyneczka. Pieśni ludowe Ziemi Pszczyńskiej ze zbiorów rękopiśmiennych Mariana Cieśli, pod red. J. Glenc, Suszec 2018 – pięciotomowy zbiór z 2 płytami CD do pobrania również w PDF: https://kulturasuszec.pl/spiewnik-kolo-mego-lokiyneczka/
8. Tacina J., Pieśni ludowe Śląska Opolskiego, Katowice 1963.
9. Tacina J., Gronie, nasze gronie : pieśni ludowe znad źródeł Olzy, Katowice 1959.
10.  Kadłubiec K. D., Śpiywo Anna Chybidziurowa a jeji sómsiedzi, Bystřice 2018 – imponujący zbiór 450 pieśni ludowych wraz z płytą CD z tej części Śląska Cieszyńskiego, która leży dziś w Republice Czeskiej.
11. Kadłubiec K. D., Od Cieszyna sypana dróżeczka, Bystřice 2021.
12. Kopoczek A., Śpiewnik Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, Cieszyn 1988.
13. Krajewska A., Skończone powstanie, złożona już broń… : zbiór pieśni powstańczych z archiwum Adolfa Dygacza, Chorzów 2021 – książka z płytą CD z nagraniami archiwalnymi ze zbiorów Adolfa Dygacza oraz z nagraniami MIDI melodii wszystkich utworów zawartych w zbiorze.

Inne:

1. Spyra A., Mikołaje z Łąki. Opis obrzędu ludowego na Ziemi Pszczyńskiej, Pszczyna 2020 – broszurowe wydanie opisujące zwyczaj chodzenia Mikołajów we wsi Łąka, uzupełnione o płytę DVD z nagraniem programu telewizyjnego „Mikołaje z Łąki” z 1992 roku.
2. Spyra A., Marzec T., Pogrzebanie basa czyli kapele pszczyńskie dawniej i obecnie, Pszczyna 2021 – broszurowe wydanie opisujące 18 kapel z Ziemi Pszczyńskiej, uzupełnione o płytę CD z nagraniami Zespołu Regionalnego „Pszczyna” z lat 60 i 70 XX wieku.
3. Rokita Z., Kajś. Opowieść o Górnym Śląsku, Wołowiec 2020 – historia i specyfika Górnego Śląska obfituje w zawiłości, które trudno zrozumieć nie tylko osobom z innych części kraju, ale nierzadko także samym Ślązakom. Uhonorowana Nagrodą Literacką „Nike” książka Zbigniewa Rokity to wspaniale napisany i trzymający w napięciu reportaż, który pomaga te zawiłości zrozumieć. Warto zacząć przygodę z kulturą Górnego Śląska od tej opowieści.
4. Smolorz M., Śląsk wymyślony, Katowice 2012 – kolejna godna polecenia i wzbudzająca duże emocje pozycja o specyfice Górnego Śląska, z zupełnie innej perspektywy.
5. Pośpiech J., Zwyczaje i obrzędy doroczne na Śląsku , Opole 1987 – klasyk o śląskiej obrzędowości.
6. Ligoń S., Bery i bojki śląskie, Katowice, 1980 – czyli bajki, opowieści, anegdoty, dowcipy.
7. Simonides D., Ele mele dudki. Rymowanki dzieci śląskich, Katowice 1985 – wspaniałe opracowanie dotyczące wyliczanek i rymowanek! Zawiera nie tylko  stare rymowanki w gwarze, ale też te nowsze (II poł. XX wieku) o odrzutowcach, milicjantach czy myszce Miki. Poza samymi rymowankami, w książce znajdziemy również arcyciekawy obszerny komentarz teoretyczny.
8. Furgalińska J., Ślonsko godka. Ilustrowany słownik dla Hanysów i Goroli, Warszawa 2010 – słownik ślonskiej godki z humorystycznymi ilustracjami.
9. Pietrzak M., Ciotka Nyszka i spółka, Katowice 2022 – pięknie ilustrowana książka z opowieściami dla dzieci, której osnową jest świat śląskiej obrzędowości.
10. Melon M., Kōmisorz Hanusik, Opole 2014 – komedia kryminalna napisana po śląsku, w zajmujący sposób odnosząca się do śląskiej demonologii.
11. Bazielich B., Śląskie stroje ludowe, Chorzów 1997 – klasyk i wspaniałe kompendium dotyczące śląskich strojów, zawiera także schematy wykrojów.
12. Polski strój ludowy ze śląskim suplementem w fotografii Stanisława Gadomskiego i Barbary Kubskiej, Tychy 2016 – nowe opracowanie, w którym na szczególną uwagę zasługuje zróżnicowanie wariantów strojów i ukazanie także tych mniej odświętnych (np. codzienny, codzienny wyjściowy, strój na niedzielne popołudnie).
13. Gerlich M. G., Strachy: w kręgu dawnych śląskich wierzeń, Katowice 1989.
14. Podgórscy B. i A., Mitologia śląska, czyli Przywarki śląskie. Leksykon i antologia śląskiej demonologii ludowej, Katowice 2011.
15. Simonides D., Dlaczego drzewa przestały mówić? Ludowa wizja świata, Opole 2010 – bajki ludowe o pochodzeniu świata i różnych jego zjawisk i elementów.
16. Simonides D., Śląski horror. O diabłach, skarbnikach i utopcach, Opole 2013.
17. Śląskie uciechy i zabawy, pod red. I. Bukowskiej-Floreńskiej, Bytom 1991.
18. Świtała-Mastalerz J. i Światała-Trybek D., Na placu, w sieni i piwnicy. Śląski świat graczek i bawidołków, Ruda Śląska 2012.

Dyskografia:

1. Polskie pieśni ludowe na Śląsku Opolskim przez Paula Schmidta w 1913 r. na fonograf zebrane, Pierwsze nagrania muzyki tradycyjnej dokonane na Śląsku Opolskim ze Zbiorów Archiwum Fonograficznego w Berlinie, The Oldest Sounds Documents of Polish Traditional Music vol. 2, Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2017 – niesamowite spotkanie z 43 nagraniami sprzed ponad stu lat. Nagrania utworów wokalnych i instrumentalnych z 3 miejscowości na Śląsku Opolskim: Smolarni, Racławiczek i Dziedzic.
2. Śląsk. Muzyka źródeł vol. 12, CD Polskie Radio, 2013 – 41 nagrań pieśni i melodii instrumentalnych z różnych części Górnego Śląska.

Filmy:

1. Nagranie tańca sroka w wykonaniu Łucji i Ryszarda Głąbów z Goczałkowic (1985). Sam taniec, a zwłaszcza to konkretne wykonanie uzupełnione tym konkretnym wykonaniem muzyki mogłoby być wizytówką tańców śląskich w ogóle: https://www.youtube.com/watch?v=rFrQUYC_sbY
2. Inscenizacja wesela z 1935 roku we wsi Schönwald (inne nazwy: Szywołd, Szywałd), obecnie Bojków – część Gliwic. Na tym niemym nagraniu są krótkie fragmenty pokazujące muzykantów oraz tańczących. Wieś Schönwald została założona w XIII wieku przez niemieckich osadników i do około 1947 roku stanowiła odrębną kulturowo enklawę. Mimo tych odrębności, tańce występujące w Schönwaldzie były bardzo podobne do tańców otaczających go obszarów śląskich, zarówno pod względem formy, jak i stylu. Nagranie pochodzi prawie sprzed stu lat, zatem mimo krótkiego czasu pokazywania tańców oraz kulturowej odrębności Schönwaldu, wartość tych nagrań jest ogromna: https://www.youtube.com/watch?v=AW62P9UIhXE
3. Nagrania video pieśni z opolskiego – kanał Iwony Wylęgały, badaczki pieśni opolskich – Pieśni Bezscenne: https://www.youtube.com/@piesnibezscenne7/videos
4. Odcinek cyklu „Szklakiem Kolberga” z panią Edeltraudą Krupopp, śpiewaczką z Kamienia Śląskiego: https://vod.tvp.pl/programy,88/szlakiem-kolberga-odcinki,280366/odcinek-30,S01E30,283681
5. Odcinek cyklu „Z przytupem” o śląskim tańcu trojak: https://vod.tvp.pl/programy,88/z-przytupem-odcinki,294151/odcinek-9,S01E09,295800

Archiwum:

1. Zbiory Adolfa Dygacza powstałe m.in. w wyniku Ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru pod jego kierownictwem. Kolekcja zawiera nagrania terenowe, a także rękopisy, nuty i inne. Nagrania archiwalne oznaczone są uwagą „melodia oryginalna” (można wpisać w wyszukiwarce na stronie głównej „Dygacz melodia oryginalna”). Zbiory dostępne są w Śląskiej Bibliotece Cyfrowej: https://sbc.org.pl/dlibra
2. Jan Tacina Archiwum — internetowa baza materiałów z Beskidów. Więcej o archiwum na https://muzykatradycyjna.pl/do-czytania/jan-tacina-archiwum-nowa-baza-materialow-z-beskidow/

Inne miejsca w internecie:

1. Projekt “Roger 2019” w Wikiźródłach – nagrania 12 pieśni ze zbiorów Juliusa Rogera w wykonaniu śpiewaczki i badaczki pieśni śląskich, Iwony Wylęgały: https://pl.m.wikisource.org/wiki/Kategoria:Audio_Pie%C5%9Bni_Ludu_Polskiego_w_G%C3%B3rnym_Szl%C4%85sku
2. Materiały powstałe w wyniku szkoleń z zakresu śląskich zabaw, tańców i folkloru dziecięcego z programu Mały Kolberg – nagrania video (instruktaże, wykonania tańców i piosenek), teksty, informacje dodatkowe: https://www.akademiakolberga.pl/project/gorny-slask/
3. Materiały powstałe w wyniku szkoleń z zakresu opolskich zabaw, tańców i folkloru dziecięcego z programu Mały Kolberg – nagrania video (instruktaże, wykonania tańców i piosenek), teksty, informacje dodatkowe: https://www.akademiakolberga.pl/project/slask-opolski/
4. Elementarz Pszczyńskiego Muzykanta – 12 pszczyńskich melodii ludowych w 2 opracowaniach: na akordeon oraz skrzypce do pobrania za darmo w PDF. Publikacja powstała z inicjatywy Tomasza Marca, grafikami ozdobił ją Aleksander Spyra: http://www.skansen.pszczyna.pl/aktualnosci/450,elementarz-pszczynskiego-muzykanta-do-bezplatnego-pobrania
5. Materiały (nagrania audio, video, nuty, teksty po śląsku) dotyczące pieśni, tańców i zabaw ludowych z południowych dzielnic Katowic w wykonaniu Kapeli Fedaków: https://www.mdkpoludnie.com/?s=gramy+i+%C5%9Bpiewamy+z+Fedakami&submit=Szukaj
6. Mapa Obrzędowa Górnego Śląska – dokumentacja fotograficzna zjawisk związanych z obrzędowością doroczną żywych współcześnie na terenie Górnego Śląska: http://mapaobrzedowa.pl/mapa/