Serdecznie polecam materiały poświęcone kulturze muzycznej Górali Czadeckich, którzy jeszcze przed wojną zamieszkiwali północno-zachodnią część Słowacji – głównie dolinę Kysucy oraz, od strony południowej, Przełęcz Jabłonkowską. Dwa największe ośrodki Górali w tym regionie to Turzówka i Czadca, od której przyjęto powszechnie stosowany dziś przydomek Górali Czadeckich. Po II wojnie światowej Górale Czadeccy powrócili do Polski i osiedlili się na ziemiach zachodnich: Dolnym Śląsku, Lubuskim, Pomorzu Zachodnim.
Istnieją dowody archiwalne, że czadeckie zostało zaludnione przez ludność polską, pochodzącą ze Śląska Cieszyńskiego i częściowo z Żywiecczyzny. Wasi praojcowie, zanim wyszli na Bukowinę w roku 1803, przyszli w Czadeckie z polskiej strony Karpat. W każdym razie jest to pewne, że wasi pradziadowie byli Ślązakami znad górnej Odry i z krainy, która od góry Ślęży została nazwana Śląskiem.
Marian Gotkiewicz
Wyjaśnienie polskiego pochodzenia było bardzo ważne dla ludności osiedlonej na terenach Słowacji. W latach 30. XX w. osadnictwo góralskie pochodzenia polskiego szacowano na ok. 13 tys. osób, ale w roku 2011 jedynie 69 osób zadeklarowało narodowość polską w tym regionie. Większość Górali w XIX w. przeniosła się na Bukowinę, na mocy połączenia przez Austro-Węgry Bukowiny i polskiej części zaboru austriackiego jako jednego państwa. Pierwsze polskie osady to Stara Huta, Tereblacz i Kaliczanka. Później także Nowy Sołoniec, Pojana Mikuli. Austriacka ustawa z 1867 r. zezwalała mniejszościom narodowym na używanie języka, pielęgnowanie zwyczajów i tradycji. W związku z tym Górale Czadeccy tworzyli Domy Polskie, szkoły, sieci bibliotek i liczne organizacje. W ich tańcach, pieśniach i zwyczajach czuć zarówno polskie korzenie, jak i wpływ kultur sąsiednich: rumuńskiej, ukraińskiej. Po II wojnie światowej Górale Czadeccy powrócili do Polski – na ziemie zachodnie.
Filmy
Jednym z najciekawszych dokumentów przybliżających historię i tradycje Górali Czadeckich jest film z serii Ludzie i ich historie – Pojanie dostępny online w ramach rekonstrukcji cyfrowej TVP. Znajdziemy tutaj muzykę, pieśni, zwyczaje, historie. Wizyta w miejscowości górskiej Sobótka. Mieszkańcy wsi ubrani są w stroje ludowe. Ruchy migracyjne Polaków na Śląsku omawia doktor Marian Gotkiewicz, geograf, autor wielu prac na temat migracji narodu polskiego. Mieszkańcy wsi opowiadają o osadnictwie, codziennym życiu, tradycjach i zwyczajach ludowych, śpiewają piosenki ludowe, haftują, przędą, malują pisanki. Jerzy Swancar, miejscowy nauczyciel, który jest nieformalnym przywódcą Pojan, omawia życie ludzi, wspomina wiele rodzin, które przywędrowały na Dolny Śląsk. W reportażu pokazano ceremonię przygotowania panny młodej do ślubu, błogosławieństwo rodziców, wybaczenie grzechów.
Nowszą produkcją w formie reportażu pokazującą życie Górali Czadeckich na ziemiach zachodnich jest Dolny Śląsk… polscy reemigranci z Bukowiny rumuńskiej, stworzony przez Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu. W filmie zobaczycie Państwo piękne stroje Bukowińczyków i wyjątkowe, dynamiczne tańce; usłyszycie przejmujące pieśni, w których pobrzmiewa tęsknota za rodzinnymi stronami i przywiązanie do tradycji – pisze Elżbieta Berendt, kierownik Muzeum Etnograficznego we Wrocławiu.
Wydawnictwa muzyczne
Niewielką część repertuaru Górali Czadeckich – 18 utworów, nagranych w Rumunii, Ukrainie i w Polsce, znajdziemy na płycie Polskiego Radia z serii Muzyka Źródeł nr 16 Polacy na Ukrainie, w Rumunii i Kazachstanie. Zbiory zawierają pieśni weselne, pogrzebowe i kolędy w świetnie zachowanej gwarze. Charakterystyczne są m.in. przyśpiewy weselne zwane przez bukowińczyków tajdanami o prostej wersyfikacji, lecz tonalności typowej dla Karpat, o skomplikowanej i zróżnicowanej rytmice. Wykonania na płycie pokazują kunszt śpiewaczy starszego pokolenia i wyróżniające górali glissanda i melizmatamy. Usłyszymy również ballady oraz pieśń wojenkową – Koszuleczka cienka, śpiewaną niemal przez wszystkich Górali Czadeckich, zawierające dawną rytmikę recytacyjną. Znajdziemy tutaj także charakterystyczne tańce: Syrba – korowodowy taniec pochodzenia rumuńskiego i Aniela, oba wykonywane do dzisiaj na Dolnym Ślasku i w Lubuskiem. Gra Kapela Watra z Brzeźnicy, woj. lubuskie o składzie typowym dla XIX wiecznych orkiestr cygańskich, które reprezentowały nurt profesjonalny w Karpatach [prof. P. Dahlig, op.cit, s. 24], a zatem skrzypce, cymbały, klarnet; nagranie z 1992 r. Brzmienie, mimo iż charakterystyczne, nie utrzymało się do dziś na ziemiach zachodnich.
Nowsze brzmienie, z akordeonem, usłyszymy na płycie Od wschodu słońca…Tradycje Muzyczne na Dolnym Śląsku [Laureat wyróżnienia w konkursie na Fonogram Źródeł Roku 2014] wydanej przez Fundację Ważka. Znalazły się tam tańce obrzędowe Kosa i Roman Kuca grane przez zespół Dawidenka z Koźlic oraz tajdany weselne śpiewane przez młodsze i starsze pokolenie Górali Czadeckich z Dolnego Śląska.
W wydawnictwie Muzeum Narodowego we Wrocławiu na płycie Dolny Śląsk – pieśni (melodie tradycyjne, słowa ludowe), Wrocław 2009 – dołączonej do druku zwartego Mom jo skarb – znajdziemy jedynie trzy pieśni Górali Czadeckich, w tym Spadła iskierka w wykonaniu Zofii Tarasiewicz. Śpiewaczka ta w 2020 została Laureatką Nagrody im. Oskara Kolberga. Do tej pory jednak wydano zaledwie powyższe kilka utworów w jej wykonaniu.
Pieśni Górali Czadeckich nagrywane były także na Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym. Repertuar ten znalazł się na płycie Polskiego Radia z serii Muzyka Źródeł nr 26 Dolny Śląsk. Jest tutaj m.in. inna wersja pieśni wojenkowej Cienka koszulinka, śpiewana przez Jadwigę Sawicką urodzoną na Bukowinie (wersja z 1991). Na płycie także pieśń Sioła jelinia, wykonana tutaj przez Zofię Tarasiewicz (wersja z 2001). Jest to pozostałość po obrzędzie, który odbywał się we wsiach Górali Czadeckich w ostatni dzień karnawału – wtorek, tzw. ostatki, tuż przed północą. Społeczność tańczyła w kole wokół człowieka przebranego za jelenia, ukrytego pod płachtą. Po odśpiewaniu ostatniej zwrotki wszyscy klaskali (jedno klaśnięcie), a jeleń wyskakiwał spod derki i rozganiał wszystkich do domów. Ludzie rozchodzili się w milczeniu i nie mogli obrócić się za siebie. Jest to prawdopodobnie echo bardzo starych wierzeń, związanych z siłami przyrody, budzeniem wiosny. Opowieści te przekazuje od lat zespół obrzędowy Dunawiec ze Zbylutowa.
Materiały w internecie, archiwa i inicjatywy
Sporo materiałów dotyczących Górali Czadeckich znajdziemy w Internecie, również w nurcie oddolnym i amatorskim.
Wyżej wymieniony utwór, Sioła jelinia w wykonaniu zespołu Dunawiec, usłyszymy na kanale YouTube Stowarzyszenia Dziedzictwo Podlasia – warto zwrócić uwagę na charakterystyczny wielogłos Górali Czadeckich.
Inne pieśni zespołu Dunawiec usłyszymy także na wymienionej płycie Dolny Śląsk oraz na wspomnianym kanale Dziedzictwa Podlasia. Nagrań tych dokonała w 2017 r. Olga Chojak, badaczka z Wrocławia. Znajdziemy tam m.in. nigdzie niepublikowane i rzadkie wykonanie pieśni Zza hor słunko.
Fundacja Ważka z Wrocławia udostępnia w ramach projektu Dolnośląskie Archiwum Tradycji nagrania Marty Najdek i zespołu z Wichowa, pieśni od Teresy Drozdek ze Zbylutowa i Olgi Burdyny z Żeliszowa.
Akademia Tradycji to sympatycy Bukowińczyków z Lubuskiego. Opublikowali filmy z nagraniami cymbalisty Heronima Jurasika z Brzeźnicy. Posiada on szeroką wiedzę dotyczącą dawnych kapel, stylu gry, instrumentów, wywodzi się z muzykanckiej rodziny. Ojciec Bolesław grał na cymbałach, matka uczyła tańców.
Rodzina Jurasików była sercem zespołu Watra stworzonego w latach 60. przez Jadwige Parecką w Brzeźnicy. Nagrania Bolesława Jurasika można znaleźć w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie (do odsłuchania na miejscu).
Czadecko to profil Facebook, Instagram i kanał YouTube prowadzony przez Piotra Bączkiewicza, miłośnika kultury, a przede wszystkim tańca Górali Czadeckich. Znajdziemy tutaj unikalne materiały wideo zgrywane z taśm VHS od Bukowińczyków, tańce i pieśni z badań terenowych oraz profesjonalne transkrypcje nutowe (opracowane przez Marię Stępień).
Na sam koniec – Bukowińskie Spotkania, czyli Festiwal Górli Czadeckich łączący Polskę, Słowację i Rumunię. Festiwal odbywa się od 1990 r. a jego główną ideą jest spotkanie w tańcu, muzyce, pieśni. Na stronie Festiwalu znajdują się materiały archiwalne, zdjęcia, dokumenty życia społecznego. Na profilach społecznościowych także filmy i bieżące informacje.
Niniejszy artykuł z cyklu „Serdecznie polecam” powstał ramach kwartalnika muzykatradycyjna.pl pt. Tożsamość.
