Dobre praktyki udostępniania archiwów. Z wizytą w Irish Traditional Music Archive w Dublinie

Dlaczego akurat w ITMA szukać dobrych praktyk związanych z opieką nad archiwami muzyki tradycyjnej? Powodów jest kilka. Po pierwsze, to jedno z archiwów europejskich szeroko i systematycznie udostępniających swoje zbiory dźwiękowe zarówno w swojej siedzibie, jak i w Internecie. Przy tym ITMA porusza się w tym samym kontekście prawnym, co instytucje opiekujące się polskimi zbiorami archiwalnymi, czyli w obrębie prawa unijnego. Po drugie, zbiory są opracowane dwujęzycznie, więc jako użytkowniczka języka angielskiego mogłam dość sprawnie poruszać się po nich, korzystając z wyszukiwarki, opisów kolekcji i playlist.

To nagranie z 1995 roku przedstawia starą pieśń w wykonaniu śpiewaka z regionu Connemara (John Sheáin Dharach Seoige). Tekstem jest wiersz poety o nazwisku Cathal Buí Mac Giolla Ghunna (zmarł w 1756 roku). Opowiada w języku irlandzkim o bagiennym ptaku bąku, który umarł z pragnienia. Podmiot liryczny opłakuje śmierć ptaka, a jednocześnie usprawiedliwia własną skłonność do pijaństwa. Samo nagranie jest częścią kolekcji pieśni pod nazwą Goilin Song Project, która zawiera nagrania „An bonnán buí” w wykonaniu czterech różnych śpiewaków. Pieśń można znaleźć na playliście z piosenkami o tematyce obyczajowej, towarzyszącymi zgromadzeniom towarzyskim. To jedna z piętnastu list tematycznych opracowanych w ramach Góilín Song Project, te pozostałe dzielą nagrania z kolekcji na podzbiory pieśni o pracy, miłości i małżeństwie, o morzu, o emigracji, morderstwach, pieśni religijne i historyczne, utwory opiewające jakąś osobę lub miejsce i inne. Kolekcja Góilín zawiera około 700 utworów po irlandzku i po angielsku, udostępnionych do odsłuchu online, zgromadzonych przez ponad 40 lat działalności Góilín Club w Dublinie. Klub Góilín jest legendarnym miejscem, które gości tradycyjnie co tydzień śpiewaków i słuchaczy tradycyjnych irlandzkich pieśni z różnych regionów Irlandii. Śpiew nie odbywa się na scenie, każdy gość może zaintonować pieśń, a zasada klubowa głosi, że każde wykonanie musi być wysłuchane w ciszy od początku do końca.

Irish Traditional Music Archive istnieje od 1987 roku. O ile na początku celem archiwum była opieka nad historycznymi nagraniami fonograficznymi irlandzkiej muzyki, obecnie w misji instytucji jako narodowego archiwum muzycznego mieści się także udostępnianie zbiorów i edukacja. Prace nad stworzeniem biblioteki cyfrowej dostępnej przez Internet zaczęły się w 1996 roku. Według Maeve Gebruers, całość zbiorów przechowywanych w formie cyfrowej ma 82 terabajty objętości. W dostępnym na stronie internetowej katalogu znajduje się ponad 100 000 obiektów, w tym książki, rękopisy, nagrania dźwiękowe, płyty, fotografie, druki ulotne itp. W bibliotece cyfrowej łatwo znaleźć informację, czy dany obiekt jest chroniony prawem autorskim, objęty licencją Creative Commons lub włączony do domeny publicznej.

 

Jak ITMA pozyskuje nagrania i prawa do udostępniania?

W zbiorach znajdują się nośniki analogowe (taśmy, wałki, płyty winylowe, rękopisy, druki i inne) i ich cyfrowe kopie, a także materiały gromadzone w ostatnich latach w formie cyfrowej. W początkach działania ITMA digitalizacja odbywała się na miejscu, jednak wraz z rozwojem kolekcji archiwum zaczęło zlecać digitalizację ekspertom z zewnątrz. Stałe finansowanie i dodatkowe projekty unijne pozwalały na systematyczne prace z udziałem firm i specjalistów spoza grona pracowników, dzięki czemu zespół ITMA mógł zajmować się realizacją misji i ważnymi zadaniami, takimi jak poszerzanie kolekcji, porządkowanie praw do utworów, realizacja nagrań terenowych i promocja archiwum.

Około 10% zbiorów ITMA to tzw. kolekcja komercyjna, czyli nagrania zespółów muzycznych i żyjących artystów, które ukazują się na rynku. Według Maeve Gebruers, do ok. 2000 roku zakup bieżących wydawnictw nie przysparzał archiwum trudności – wystarczyło śledzić działalność kluczowych wydawców. Obecnie wielu wykonawców wydaje muzykę samodzielnie (przez self-publishing), dlatego trudniej jest systematycznie uzupełniać zbiory o nowe wydawnictwa muzyczne. ITMA przykłada dużą wagę do tego, by nie szkodzić interesom twórców, którzy utrzymują się z muzyki, dlatego kolekcja komercyjna nie jest udostępniana online. Można z niej korzystać tylko na miejscu w bibliotece.

Zasób dostępny online to tylko niewielki wycinek zbiorów ITMA. W przypadku nagrań, archiwum musi pozyskać zgodę na udostępnianie od wykonawców utworów i autorów nagrań. Wyjaśnienie kwestii praw do nagrań archiwalnych wymaga zwykle odnalezienia potomków wykonawców. Według Maeve Gebruers to obowiązek archiwum, który nie jest bardzo trudno wypełnić – „jesteśmy małym krajem, wszyscy się znają”, tłumaczy mi z uśmiechem. Przy niespełna dziesięcioosobowym zespole przygotowania do udostępniania online utworów przebiegają powoli, ale systematycznie – po jednym wykonawcy. Według mojej rozmówczyni, najważniejsze jest, żeby zadbać „o utrzymanie zaufania, które udało nam się zbudować w relacjach ze społecznością”.

W zespole ITMA oprócz archiwisty, bibliotekarzy i pracowników administracji pracują dwie osoby oddelegowane do nagrań terenowych. ITMA rejestruje wykonawców występujących na najważniejszych wydarzeniach muzycznych w całej Irlandii. Te nagrania służą przeważnie do celów badawczych.

 

Kto się odważy przekroczyć próg archiwum?

Maeve Gebruers nie ma wątpliwości, że ITMA jako instytucja publiczna nie jest tak dostępna dla każdego odbiorcy, jak mogłaby być. „Trzeba być dość zdeterminowanym, żeby do nas dotrzeć. Żeby wejść do środka, trzeba zadzwonić dzwonkiem!”. Ciężkie czerwone drzwi zabytkowego budynku nie zachęcają przypadkowego przechodnia, żeby zajrzał zapoznać się z ofertą tego miejsca. „Zamknięte drzwi onieśmielają. Nie boją się do nich dzwonić badacze, ale inni tak”, tłumaczy Maeve. To potwierdza się co roku w Noc Kultury w Dublinie (odpowiednik Nocy Muzeów w Polsce). „Ludzie ustawiają się przed naszymi drzwiami w długą kolejkę, i dziwią się, że wcześniej nie wiedzieli o ITMA, a przecież jesteśmy otwarci kilka dni w tygodniu dla wszystkich zainteresowanych!”. Dlatego według Maeve ważne jest, żeby szukać wciąż nowych, angażujących form przyciągania odbiorców. ITMA organizuje wydarzenia, gości znawców muzyki i artystów, zaprasza publiczność na wystawy i koncerty, i używa mediów społecznościowych, starając się działać jak nowoczesna instytucja kultury.

Na zachętę – rezydencje i wydarzenia

ITMA czynnie promuje współczesnych wykonawców muzyki tradycyjnej i zachęca do inspirowania się archiwaliami, zapraszając ich na rezydencje do swojej siedziby (twórcze pobyty, w czasie których artyści mogą zgłębiać tajniki starych nagrań i grać koncerty).  Rezydencje muzyków w Dublinie, organizowane przez ITMA, służą też promowaniu zbiorów. Artyści są zaproszeni do tego, by przez miesiąc lub dłużej poznawać zbiory, a potem sami stają się przewodnikami po archiwum. Prezentują najciekawsze efekty swoich poszukiwań w formie wydarzeń i filmów.

Zamieszczony wyżej film z cyklu „Drawing from the Well” (pol. czerpiąc ze źródła) to relacja z jednej z rezydencji w ITMA. Muzykantka Louise Mulcahy gra utwory z jednej z kolekcji i opowiada o jej twórcy, którym jest Liam O’Flynn – zbieracz muzyki, muzykant i nauczyciel.

„Chcemy przyciągnąć praktyków i entuzjastów muzyki tradycyjnej. Zależy nam na tym, żeby korzystali z naszych kolekcji”, mówi Maeve Gebruers.

Oprócz wydarzeń na żywo, ITMA ma także program edukacyjny online, w którym ważną rolę grają wystawy. Każda wystawa pokazuje kuratorski wybór obiektów ze zbiorów w formie multimedialnej opowieści.

 

Objazdowe archiwum (pop-up archive)

ITMA nie poprzestaje na udostępnianiu nagrań w swojej siedzibie i w Internecie. Według Maeve Gebruers, za dostępem musi iść pomysłowe i aktywne promowanie muzyki. Pracownicy archiwum podróżują po Irlandii nie tylko po to, by pozyskiwać nowe nagrania, ale także by prezentować swoje zbiory podczas licznych festiwali muzyki tradycyjnej organizowanych w różnych regionach kraju. Jedną z najciekawszych form upowszechniania zbiorów ITMA jest idea objazdowego archiwum (pop-up archive). To próba wyjścia przez instytucję naprzeciw odbiorcom: oprócz organizowania wydarzenia i dni otwartych w Dublinie, co roku przenośne stanowisko ITMA pojawia się w miejscach spotkań muzyków i publiczności. W trakcie szkół letnich, festiwali i innych imprez masowych, pracownicy ITMA zachęcają do skorzystania ze zdalnego dostępu do zbiorów w takim samym zakresie, w jakim można je poznawać w siedzibie archiwum. Fundatorzy ITMA chętnie wspierają takie przedsięwzięcia promocyjne, które zwiększają widoczność instytucji.