Dziedzictwo muzyczne Podhala i możliwe kierunki rozwoju

„Góralską muzykę taneczną albo się rozumie i odczuwa tajemnym jakimś instynktem rasy: wówczas kocha się ją, tęskni do jej tętniącego uniesieniem życia, utajonego w chropawej, prostokątnej, w kamieniu jakby wykutej formie. Albo się jej nie rozumie: wówczas nie ma mowy nawet o obojętności, o pobłażliwym „braniu pod uwagę” jej sui generis wartości, jak każdego innego objawu ludowej sztuki. Wówczas jej się nie znosi, uważa się ją za brzydką par excellence, za natrętne, obrażające cywilizowane uszy i nerwy barbarzyństwo, za cokolwiek zresztą, co stanowi odwrotny biegun normalnych naszych pojęć o pięknie muzycznym” – napisał Karol Szymanowski.

Już prawie dwieście lat trwa nieprzemijające zainteresowanie Tatrami i ludem je zamieszkującym. Majestatyczne, tajemnicze góry urzekają swoim pięknem nie tylko artystów, poetów, kompozytorów… Tu rodzą się prawdziwe skarby kultury narodowej, a nazwiska takie jak Szymanowski, Paderewski, Karłowicz, Witkiewicz, Kasprowicz, Tetmajer, kojarzymy nierozłącznie z tatrzańskimi inspiracjami. W swoich dziełach uwiecznili oni nie tylko emocje towarzyszące górskim zachwytom, ale i – zaciekawieni jej oryginalnością – egzotykę kultury góralskiej wraz z jej legendarnymi postaciami muzykantów: Jana Krzeptowskiego-Sabały, Szymona Gąsienicy-Krzysia, Bartłomieja Obrochty „Bartusia”.

Kultura Górali Podhalańskich powstała na pograniczu Małopolski i Karpat. Jałowa tatrzańska ziemia nie służyła dostatniemu gospodarowaniu, więc pasterstwo było dla pierwszych osadników, przybyłych tu wzdłuż doliny Dunajca, jedyną nadzieją na przetrwanie. Za sprawą wędrówek wolnych pasterzy – Wołochów, Tatry znalazły się w obszarze wysoko rozwiniętej pasterskiej kultury karpackiej. Trwające kilka wieków migracje wołoskie, a później wędrówki Podhalan za pracą, zbójnictwo, sąsiedztwo Łemków od wschodu, kontakty z góralami nie tylko zza Tatr, ale nawet z tymi z Bałkanów, w końcu służba w wojsku austriackim i wędrówki na Węgry, wzmacniały to źródło tworzenia własnej, tatrzańskiej kultury.

Od wieków „zywobycie” Podhalan zdeterminowane było przez pasterstwo; całe lato – począwszy od majowego „redyku”, po jesienny „osod” – kwitło ono na tatrzańskich halach. Pomiędzy najtrudniejszymi warunkami bytowymi, ciężką, codzienną walką o przetrwanie, wśród wielkich niebezpieczeństw czyhających na każdym kroku na człowieka i jego dobytek, a równocześnie wśród surowego piękna tatrzańskiej przyrody, rodził się śpiew, taniec i muzyka podhalańska. Na tle „zbyrkających” owczych dzwonków, ujadania „owcarów”, śpiewu ptaków, a czasem wichrów i nawałnic, dało się słyszeć zawołania pasterzy i „wyskanie” pasterek. Ten osobliwy dialog – śpiew juhasa pasącego na hali swoje stado i śpiewana odpowiedź pasterki pilnującej krów w dolinie – to najpierwsza muzyka Podhala. Sposób śpiewania jest głośny, przesilony, w wysokich rejestrach głosu męskiego i niskich głosu kobiecego, zaś ostre, krótkie śpiewki, zwięźle wyrażają gwałtowne emocje i uczucia ludzi gór. Na tatrzańskiej hali zrodził się też oryginalny wielogłosowy śpiew; rozpoczynany zwykle przez jedną osobę, do której po chwili dołączają kolejne głosy: drugi – zazwyczaj dobierany w odległości tercji, kwinty, rzadko kwarty, czasem wyodrębniający się trzeci, by zakończyć na jednej wysokości – unisono.

W kapeli – „muzyce” góralskiej, najważniejszą rolę zawsze pełnił „prymista” – pierwszy skrzypek, który według uświęconych tradycją kanonów, improwizuje „nutę” – temat muzyczny. Wtóruje mu basista na trzystrunowych basach grający rytmiczne ostinato i drugi skrzypek – „sekund I” akompaniujący melodycznie na „hrubsych” strunach. Nieco później doszedł „sekund II” – akompaniujący akordami. Ten skład zespołu tworzy „klasyczne” brzmienie i wielogłosowość instrumentalną kapeli góralskiej, i mimo zalewu pseudo-góralszczyzny funkcjonuje do dziś. Na charakter muzyki podhalańskiej i oryginalny styl wykonawczy składa się jeszcze wiele innych cech, m.in. rytm rubato, skala góralska, oryginalna 5-taktowa (również 4- i 5-taktowa) budowa zdań muzycznych, parzyste metrum, typowe zazwyczaj durowe tonacje, wariacyjność prymu, a przede wszystkim temperament góralski. Tak grywały najsłynniejsze muzyki: Obrochtów, Tatarów, Duchów, Parów, Brzegów, Toporów-Futrów, Jarząbków-Chrapków, Chotarskich i Bronisławy Koniecznej-Dziadońki, Styrczulów-Maśniaków i Trebuniów-Tutków ze Suchego.

Dawni Podhalanie jednak nie kopiowali muzyki sąsiadów, przeciwnie – każdą nutę „zgóralszczali”, oswajali, „zdajali” na swój oryginalny, niepowtarzalny sposób. Dziś często mamy do czynienia z odwrotnym zjawiskiem. Kolejne pokolenia młodych górali, żyjących w oderwaniu od pasterskich korzeni, często już nie czują naturalnej, pierwotnej potrzeby tworzenia odmienności muzycznej, co przejawia się nadawaniem obcych cech wykonawczych tradycyjnej muzyce góralskiej. Oryginalność muzyki podhalańskiej jest dziś poważnie zagrożona! Dzieje się tak wskutek braku kontaktu z wybitnymi muzykantami starszego pokolenia i zalewu pseudo-góralskich nagrań płytowych, często na żenującym poziomie, za to ogólnie dostępnych i upowszechnianych przez lokalną rozgłośnię. Przekazywana z pokolenia na pokolenie unikalna dziedzina sztuki może wkrótce stać się karykaturą muzyki góralskiej!

Aby naprawdę pokochać góralską muzykę tak, jak odkrywcy Zakopanego i nasi przodkowie, a potem odważyć się publicznie ją wykonywać, trzeba dobrze ją poznać. Wbrew pozorom, do najlepszych wzorów tradycyjnego góralskiego grania niewielu praktykującym muzykantom chce się dotrzeć, mimo powszechności Internetu, elektronicznych bibliotek, nagrań. Może to tylko wymówki, brak cierpliwości, wygoda i brak rzeczywistego, głębszego zainteresowania tym tematem? A może brak szacunku dla historii, tradycji, dorobku poprzednich pokoleń, uniwersalnych wartości, których nośnikiem jest ta muzyka?

Obecnie na Podhalu muzykę ludową gra parę tysięcy młodych ludzi, w każdej miejscowości działa co najmniej jeden zespół folklorystyczny, karczmy zakopiańskie co wieczór tętnią graną na żywo muzyką ludową, wszyscy chętnie paradują w odświętnych strojach góralskich. Jeśli jednak przyjrzymy się uważniej temu fenomenowi góralskiemu, nie wszystkie zjawiska idą w pożądanym, wartościowym kierunku. Pomimo ogłaszanej co jakiś czas przez media tzw. „mody na góralszczyznę”, tradycyjna muzyka Podhala jest dziś w wielkim niebezpieczeństwie utracenia swych najcenniejszych cech.

Dziś coraz częściej spotykamy w podhalańskich karczmach inny, bardziej „efektowny” od dawnego, zestaw instrumentów. W nagraniach znikają elementy oryginalne w wykonawstwie muzycznym, a pojawiają się uniwersalne, kosmopolityczne, nie mające nic wspólnego z góralskim duchem. Na przykładzie wielu niby-góralskich płyt disco polo możemy się przekonać, że np. samo użycie tradycyjnej melodii czy gry na skrzypcach nie nadaje oryginalnego charakteru nowemu utworowi. Tym bardziej, jeśli ta gra przesiąknięta jest najczęściej cygańską manierą wykonawczą! Zatem zrozumienie specyfiki i wyjątkowości muzyki góralskiej wymaga nie tylko „osłuchania”, ale ogromnej wiedzy i świadomości. Mogą służyć temu wydawnictwa popularyzatorskie, usystematyzowana wiedza, dostępna w opracowaniach muzykologów i badaczy, jak również regularna działalność edukacyjna. Staram się prowadzić ją już od 26 lat w ramach mojego autorskiego programu zajęć w zakopiańskiej „Jutrzence”. To z myślą o nich pisałem podręcznik do nauki muzyki góralskiej Muzyka Skalnego Podhala (wyd. przez PWM, Kraków, 2020 r.) Moi uczniowie, w większości młodzi górale, nie wyssali jej z mlekiem matki, bo miejsce urodzenia i pochodzenie w dzisiejszych czasach niczego nie może zagwarantować.

Przyjrzyjmy się ewolucji góralskiej muzyki. Choć muzyka góralska podlegała bardzo wielu wpływom i przemianom, do dzisiaj pozostała wyjątkowym zjawiskiem kulturowym i powinna pozostać niezmienna w swoich wartościach i oryginalności. Wiemy, że dawniej prym wiodły instrumenty pasterskie: rogi, trombity, piszczałki, fujary, dwojnice, złóbcoki i koza. Inne było postrzeganie dźwięków i użycie tych instrumentów tworzyło zupełnie inną aurę. Dziś to, co słyszymy na przeglądach i konkursach regionalnych, jest już właściwie bardzo nową muzyką, ma najwyżej sto kilkadziesiąt lat, a bezpośredni przekaz gry na instrumentach pasterskich prawie się skończył. Mineni się dudziarze i gęślarze z całym ich zaczarowanym światem… A muzykolodzy obwieścili, że mój pradziadek, Stanisław Budz-Mróz był ostatnim dudziarzem. Rzeczywiście – był ostatnim, który grywał Podhalanom na dudach do tańca! Potem przyszli jego następcy, ale funkcjonujący już w zupełnie innym kontekście.

Dziś najstarszej, tradycyjnej muzyki rzadko można posłuchać w góralskich chałupach, ale dokumentują ją archiwalne nagrania, np. bezcenne zapisy gry nieżyjących już, legendarnych muzykantów, jak choćby Karola Stocha-Waki, Stanisława Nędzy-Chotarskiego, Bronisławy Koniecznej-Dziadońki, z których korzystał mój ojciec, potem i ja. W repertuarze Władysława Trebuni-Tutki i jego braci: Stanisława i Henryka, znalazłem wiele unikalnych, dawno zapomnianych melodii i śpiewek. Jako producent artystyczny uwieczniłem je na płytach Trebuniów-Tutków, dając im niejako drugie życie, bo to te tradycyjne „nuty” są prawdziwym jądrem i wzorcem góralskiej muzyki.

Bardzo trudne jest skomponowanie nowej melodii w starym stylu. Przed laty swoje własne „nuty” tworzyli: Bartuś Obrochta, Andrzej Knapczyk-Duch, Władysław Zarycki. Ich „nowa muzyka” stawała się „starą muzyką” pod warunkiem, że miała podhalański charakter – góralskiego ducha! Po wielu latach dogłębnych, samodzielnych studiów nad podhalańską „nutą” nie tylko w warstwie muzycznej, ale i tekstowej, sam odważyłem się podjąć to wyzwanie artystyczne, choć – a może właśnie dlatego – że dziś już prawie nikt tego nie robi. A przecież zagranie takiej nowej nuty w sposób tradycyjny (z tradycyjną aranżacją) jest prostym i naturalnym przedłużeniem muzyki góralskiej z całym jej bogactwem znaczeń i różnorodnością. Nie omijają jej przeobrażenia, wynikające z naturalnych zmian kulturowych. Mimo istnienia w innych kontekstach (np. scena, udział w uroczystościach kościelnych i patriotycznych), jest ona ciągle ważnym elementem tożsamości Podhalan. Ważne jest, aby wraz ze zmianami nie traciła cech, które odróżniają ją od muzyki innej – nie góralskiej, aby najważniejszym źródłem inspiracji była zawsze tradycyjna muzyka podhalańska. Dla mnie – jako muzyka i autora muzyki, to właśnie jest priorytetem. Inne elementy traktuję jako współczesną oprawę, ale nigdy nie dominują one nad tradycją. Komponując nowe „nuty”, nadaję im szereg cech najstarszych melodii, np. skalę podhalańską, typowe tonacje, metrum, niekiedy 4-, 5- i 6-taktową budowę zdań muzycznych, użycie tradycyjnych instrumentów i głosów, specyficzny styl wykonawczy. Ważną rolę odgrywa też gwara, jej barwa, intonacja, treści oddające mentalność góralską. W historii góralszczyzny teksty śpiewek powstawały częściej niż melodie, były proste, a zarazem trafiające w sedno góralskiego widzenia i czucia świata. Nowy tekst, który nie razi banalnością i zapożyczeniami, jest dla mnie równie ważny jak sama muzyka.

Dopełnieniem całości jest oryginalne odzienie góralskie, żywiołowy taniec, komentarz słowny, czyli tworzenie całego kontekstu. I co najważniejsze – nie jest to wystudiowana „kreacja” obliczona na egzotyczny efekt. Nikogo i niczego nie udaję i nie naśladuję! To dlatego wizja „nowej muzyki góralskiej” tak odróżnia ją od muzyki z innych rejonów świata, choć w nurcie world music polska muzyka konkurencję ma ogromną!

Jestem przekonany, że muzyka góralska ma przyszłość. Nie będzie nią „mumifikacja” odziedziczonych wartości, nie da się zamknąć jej w skansenach lub zunifikować do globalnej sieczki. To muzyka niezwykłych ludzi gór, ślebodnych i hardych. Tak, jak w przeszłości była nierozerwalnie związana z życiem codziennym Skalnego Podhala, tak teraz – w nowych realiach, będzie rozwijać się i służyć nowym pokoleniom. Chcę mieć w tym swój udział. Wszak granice „nowej muzyki góralskiej” nie biegną tatrzańskimi graniami, tworzymy je sami w swoim spętanych tradycją i opętanych wolnością sercach…

Przypisy:
A. Chybiński, Instrumenty muzyczne ludu polskiego na Podhalu, 1923, Kraków 1961.
A. Chybiński, O muzyce górali podhalańskich, Zakopane 1927.
S. Goszczyński, Dziennik podróży do Tatrów, Wrocław 1958.
J. Kleczyński, Melodye zakopańskie i podhalskie, Pam. Tow. Tatrz. XII, 1888.
O. Kolberg, Dzieła wszystkie, t. 44 i 45 Góry i Podgórze, Kraków 1968.
W. Kotoński, Góralski i zbójnicki, tańce górali podhalańskich, Kraków 1956.
W. Kotoński, Pieśni Podhala, Kraków 1955.
S. Mierczyński, Muzyka Podhala, Lwów 1930.
S. Mierczyński, Pieśni Podhala na 2 i 3 równe głosy, Warszawa 1935.
W. Motyka, Śpiewnik górali polskich, Beskidzkie Tow. Oświatowe, Milówka 2004.
W. Motyka, Śpiewnik karpacki, Beskidzkie Tow. Oświatowe, Milówka 2013.
M. Pinkwart, L. Długołęcka Lidia, Muzyka i Tatry, Warszawa-Kraków 1992.
Pieśni Podhala, antologia pod red. J. Sadownika, Kraków 1971.
A. Stopka-Nazimek, Sabała, Kraków 1897.
A. Szurmiak-Bogucka, Górole, górole, góralsko muzyka, Kraków 1959.
A. Szurmiak-Bogucka, Wesele góralskie, Kraków.
K. Tetmajer, Legenda Tatr, Kraków 1972.
K. Trebunia-Tutka, Muzyka Skalnego Podhala, TPN, Zakopane 2010.
K. Trebunia-Tutka, Muzyka Skalnego Podhala – Podręcznik do nauki muzyki góralskiej, PWM, Kraków, 2020.
K. Trebunia-Tutka, Podhalańskie instrumenty pasterskie, TPN, Zakopane 2009.
K. Trebunia-Tutka, Śpiew górali podhalańskich, TPN, Zakopane 2012.
K. Trebunia-Tutka, Taniec górali podhalańskich, TPN, Zakopane 2011.
S. Witkiewicz, Na przełęczy, Po latach, Kraków 1978.
L. Zejszner, Pieśni ludu Podhalan, Warszawa 1845.

* Użyte cytaty pochodzą z utworów Krzysztofa Trebuni-Tutki z płyt Góralsko Siła i Songs of Glory/Pieśni Chwały

Artykuł pozyskano w roku 2020 w ramach zadania „MuzykaTradycyjna.pl” realizowanego przez Forum Muzyki Tradycyjnej we współpracy z Instytutem Muzyki i Tańca – Pracownią Muzyki Tradycyjnej