Zasób i dostepność
Pierwsze archiwa fonograficzne gromadzące w sposób formalny, planowy i systematyczny nagrania dźwiękowe muzyki tradycyjnej – empiryczną podstawę badań ówczesnej muzykologii porównawczej, powstały na przełomie XIX i XX wieku. Były to kolejno wiedeńskie Phonogrammarchiv (utworzone w 1899 r.) oraz archiwum berlińskie, powstałe rok później. W tym czasie powołano też Musée Phonographique przy paryskim Towarzystwie Antropologicznym. Kolekcje takie, będące swoistymi laboratoriami etnomuzykologicznymi, powstawały w Europie m.in. w Moskwie (uniwersytecka Komisja Muzyczno-Etnograficzna), we Fryburgu Bryzgowijskim (Deutsches Volksliedarchiv), Petersburgu, Budapeszcie, Bukareszcie, w Helsinkach, w Tampere (uniwersytecka kolekcja Erkki Ala-Könni) a także na innych kontynentach, np. jedne z najbogatszych – Archiwum Biblioteki Kongresu Stanów Zjednoczonych w Waszyngtonie, Archiwum Muzyki Tradycyjnej na Uniwersytecie w stanie Indiana czy archiwa azjatyckie np. w Tokio, Taszkiencie, Teheranie.
Idea gromadzenia, opracowywania i porządkowania oraz systematyzowania nagrań gwar, dialektów, narzeczy (np. Musée de la Parole w Paryżu1) a także muzyki tradycyjnej była wynikiem przełomu w dokumentacji etnograficznej, któremu początek dało skonstruowanie przez T. A. Edisona i opatentowanie w 1877 r. fonografu – pierwszego urządzenia rejestrującego i odtwarzającego dźwięk. Fonograf szybko zyskał popularność, stając się także narzędziem na usługach etnografii i wczesnej muzykologii porównawczej. Odtąd nagranie dźwiękowe zastąpiło w znacznej mierze ucho i ołówek zbieracza, oddając – w miarę postępu technologicznego – coraz więcej ulotnych i subtelnych cech muzycznych, których popularna metoda zapisu nutowego i deskrypcji nie były w stanie utrwalić. Należy jednak pamiętać, iż nagranie nigdy nie wyeliminowało zapisu nutowego i do dziś służy m.in. jako źródło do sporządzenia zapisu dokładnego bądź wersji normatywnej melodii. Analiza słuchowa, którą umożliwia rejestracja i odtworzenie muzyki z nagrania stała się z czasem – zwłaszcza dla wykonawstwa – źródłem niezastąpionym. W obliczu zanikających spontanicznych form śpiewu i muzykowania (przemiany cywilizacyjne i społeczne), wraz z odchodzeniem najstarszej generacji wykonawców ludowych, nagranie archiwalne coraz częściej pełni funkcję surogatu zanikającego ogniwa w tradycyjnym przekazie repertuaru, zwłaszcza jego warstwy muzycznej.
Polski folklor muzyczny, z racji burzliwych i trudnych losów historycznych państwa dość późno, bo dopiero w początkach XX w. doczekał się pierwszych utrwaleń fonograficznych. A i te, sporadyczne, niekiedy niereprezentacyjne, choć dziś bezcenne, są tylko namiastką, echem dawnej i minionej epoki muzycznej. Dopiero w okresie międzywojennym, wraz z planową odbudową niepodległego państwa, także w sferze kultury i dziedzictwa regionalnego, powstały pierwsze instytucje tworzące i gromadzące systematycznie rejestracje fonograficzne. Idea była znacznie starsza: przykładowo, Adolf Chybiński już w pierwszej dekadzie XX w. podnosił konieczność gromadzenia i opracowywania – wzorem placówek europejskich – folkloru muzycznego w nagraniach.
Największym „rozmachem” dokumentacyjnym charakteryzował się zbiór warszawski, utworzony w 1934 r. w strukturach Biblioteki Narodowej – Centralne Archiwum Fonograficzne. Tu realizowano słuszną ideę centralizacji zbioru głównego nagrań regionalnych z terenów ówczesnej II Rzeczypospolitej, wraz z utraconymi później Kresami. Powstałe wcześniej, w 1930 r., Regionalne Archiwum Fonograficzne w Poznaniu w strukturach Muzykologii Uniwersytetu Poznańskiego, skupiło uwagę na zachodnim pasie Drugiej Rzeczpospolitej (zwłaszcza na Wielkopolsce i Pomorzu) oraz na metodzie rejestracji, opisu i systematyzacji materiału. Wydaje się, że doświadczenia i metody obu placówek można by uznać, podobnie jak i ich zasoby (łącznie niemal 25 tys. nagrań), za wzajemnie komplementarne. Niestety, zniszczenia II wojny światowej pochłonęły obie kolekcje, w przypadku kolekcji centralnej – zapewne bezpowrotnie2. Utraciliśmy ogromne dziedzictwo kulturowe w postaci unikatowych rejestracji muzyki wykonywanej przez śpiewaków i muzykantów, do których zapewne docierał Oskar Kolberg. Wojna odcisnęła także dotkliwe piętno na ludzkiej psychice, zebrała śmiertelne żniwo również wśród wykonawców. Po dokumentacji z pierwszej połowy ubiegłego stulecia pozostały tylko nikłe ślady (Dahlig 2002; Jackowski 2002, 2003, 2008, 2011).
Okres powojenny przyniósł już inne warunki funkcjonowania folkloru, zmieniała się również – w miarę rozwoju technologii – możliwość dokumentowania. Postępującemu zanikowi dawnych i tradycyjnych form obrzędowości, muzykowania i śpiewu towarzyszy ciągły rozwój technologii audiowizualnej. Dla współczesnego dokumentalisty problemem nie jest już aparatura lecz, coraz częściej, dotarcie do wykonawcy, pamiętającego jeszcze i potrafiącego przekazać wartościową informację i repertuar. Dokumentaliści często zwracają się obecnie także ku formom nowym bądź przekształconym (folk, revival, rekonstrukcje) lub uporczywie poszukują form najstarszych, gdzieniegdzie jeszcze zachowanych. Dużym problemem jest również – związany z postępem technologicznym – lawinowy przyrost dokumentacji, tworzonej intencjonalnie bądź spontanicznie, bezkoncepcyjnie i brak świadomości konieczności utrwalania, porządkowania, archiwizowania i opracowywania materiału. Jak jeszcze do niedawna stosowane np. kasety magnetofonowe wypełniają dziś niejedną nieprzeniknioną szafę w lokalnej instytucji kultury, tak dziś dyski komputerowe rzeszy miłośników folkloru a nawet profesjonalnych badaczy wypełnia często nieopisana, nieuporządkowana3, a z czasem coraz bardziej trudna do identyfikacji a tym samym interpretacji (drugiej, po badaniach terenowych kluczowej czynności naukowej) informacja dźwiękowa lub audiowizualna4. Nagrania tworzone z myślą np. o publikacji internetowej wykorzystywane są zwykle częściowo zaś po zakończonych projektach materiał ulega zapomnieniu pod naporem nowych pomysłów.
Wiele interesujących nas dokumentów powstawało i powstaje w wyniku amatorskich rejestracji. To wiąże się z charakterem samego materiału, pozyskiwanego w drodze subtelnego spotkania, rozmowy czy wywiadu z twórcą ludowym, zazwyczaj prowadzonym w miejscu jego zamieszkania. Nie oznacza to jednak, że powstały wówczas materiał dokumentalny musi być traktowany w sposób nieprofesjonalny. Współczesne możliwości pozyskiwania a także prezentacji i upowszechniania dokumentacji, intensywny rozwój technologii informatycznych oraz przemiany społeczne, pojawienie się nowych (obecnie już stricte „wirtualnych”) odbiorców i zainteresowanych archiwaliami skłania nas do powtórnego zadania pytania, sformułowanego niegdyś przez prof. Bartmińskiego: „CO i JAK zbierać i systematyzować zebrany materiał? DLA KOGO praca ta jest wykonywana? KTO jest zainteresowany zbiorami i czego ten ktoś w nich może szukać, jaki użytek z nich chce zrobić?” (Bartmiński 1999: 38-39).
Omawiając aktualny stan tej części dziedzictwa kulturowego jaką stanowią nagrania dźwiękowe folkloru muzycznego, należy zwrócić uwagę na różne sytuacje, miejsca i okoliczności powstawania, gromadzenia, opracowania i funkcjonowania owych źródeł, także w przestrzeni publicznej (upowszechnianie). Możemy zatem wyszczególnić – w dużym uproszczeniu – następujące instytucje:
- Instytucjonalne archiwa (w zasobie których są kolekcje lub zbiory dźwiękowe) i fonoteki, systematycznie gromadzące i opracowujące nagrania dźwiękowe.
- Kolekcje rozgłośni radiowych
- Kolekcje specjalistyczne, powstałe przy placówkach naukowych
- Kolekcje muzealne
- Kolekcje powstałe przy regionalnych instytucjach kultury
- Kolekcje przy stowarzyszeniach, fundacjach, organizacjach regionalnych
- Zbiory prywatne
Ze względu na ograniczenia objętości niniejszego opracowania poniżej podano tylko charakterystykę wybranych kolekcji – reprezentujących poszczególne instytucje5. Znikoma ilość wyników dokładnych i rzetelnych, systematycznie przeprowadzonych i aktualnych eksploracji i ankiet również wpływa na przyczynkarski charakter tego artykułu, zaś trwające badania i kwerendy pozwolą zapewne w niedalekiej perspektywie wysnuć wnioski natury bardziej szczegółowej6. Przy niniejszym opisie zwrócono szczególną uwagę na następujące elementy: historia i okoliczności powstania danego zbioru; ilość nagrań dokumentalnych7 znajdujących się w danej kolekcji; ogólna charakterystyka zbioru; okoliczności powstawania dokumentacji; warunki techniczne powstawania nagrań; czy kolekcja jest zbiorem zamkniętym czy otwartym8; zakres i metody zabezpieczania, opracowania, uporządkowania i skatalogowania oraz digitalizacji zasobów, a także dostępu do danych i metadanych z wykorzystaniem współczesnych metod informatyzacji.
Przez pojęcie „zbiory digitalizowane” rozumiem proces digitalizacji9 obejmujący zarówno dane (nagrania dźwiękowe, audiowizualne, dokumentację archiwalną) jak również metadane – informacje o obiektach digitalizowanych, ujęte w formę elektronicznych baz danych lub katalogów komputerowych. W niniejszym tekście uchylam się jednak od oceny procesów digitalizacyjnych. Będzie to tematem oddzielnego opracowania (Jacek Jackowski: Współczesne metody zabezpieczania, opracowania naukowego i udostępniania Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN, w: „Muzyka” 2014 nr 3 – w druku; tamże: Anna Rutkowska: Etyka i estetyka rekonstrukcji nagrań archiwalnych. Na przykładzie wybranych nagrań ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN). Należy stwierdzić, iż w obszarze archiwów i kolekcji nagrań dokumentalnych muzyki tradycyjnej w większości przypadków mamy do czynienia z tzw. digitalizacją przemysłową (termin sformułowany przez Stefana Kruczkowskiego w odróżnieniu do digitalizacji laboratoryjnej, Kruczkowski 2001: 29), czyli prowadzoną nie z myślą o wieczystym przechowywaniu i zabezpieczeniu danych (kopii cyfrowych obiektów digitalizowanych i metadanych) oraz oryginałów lecz o doraźnych potrzebach zapoznania się z treścią nagrania (niestety, w przypadku np. specjalistycznych archiwów naukowych jest to warunek nadrzędny i często wystarczający, by przeprowadzić „digitalizację”) lub nawet stworzenia publikacji płytowej bądź internetowej. Pomija się zatem (z wyjątkiem kilku instytucji np. Polskiego Radia) – często nieświadomie – bezwzględną konieczność sięgnięcia do nośnika oryginalnego w celu dokonania wzorcowej kopii cyfrowej, dbałość o kompatybilność formatu nagrania analogowego z parametrami urządzeń odczytujących (m.in. prędkość odtwarzania, format zapisu, ustawienie głowicy, szerokość taśmy itp.; działając wbrew tej regule można np. trwale uszkodzić nośnik lub otrzymać błędny odczyt!), konieczność zastosowania sprawnego technicznie, przetestowanego i skalibrowanego urządzenia do odczytu, zastosowanie minimalnej rekomendowanej częstotliwości próbkowania (bywa, że pracochłonny i wieloletni proces „digitalizacji” kończy się wytworzeniem i „archiwizacją” tylko zredukowanych plików MP3!), zastosowanie odpowiednich, zewnętrznych, dedykowanych przetworników analogowo-cyfrowych. Zdarza się, iż na etapie digitalizacji dokonywane są również czynności określane zwykle „rekonstrukcją nagrania” a ich potrzebę determinuje zwykle nieprawidłowe odtworzenie nośnika. Nagminnie pomijana jest również digitalizacja metadanych, tworzenie baz i katalogów elektronicznych i odpowiednia archiwizacja wytworzonych plików (a nie nietrwałych nośników typu płyta CD-R). Nawet „archiwizacja w ostateczności na płytach” specjalnych, rekomendowanych do długotrwałego przechowywania nie daje gwarancji zabezpieczenia nagranej informacji. Nieodwracalnym i chyba najgorszym skutkiem błędnych decyzji jest pozbywanie się czy niszczenie oryginalnych nośników po ich digitalizacji (w myśl „mamy to przegrane na płyty”) zamiast zadbanie o staranne i odpowiednie ich przechowanie w rekomendowanych warunkach klimatycznych. Należy jednak zauważyć, iż nadal brak na gruncie polskim ogólnie dostępnych wytycznych dotyczących digitalizacji nagrań dźwiękowych. Mrzonką jest również zatrudnienie np. przez muzea odpowiednio wykwalifikowanych fachowców, których zresztą w skali krajowej jest niewielu, zaś oferowane usługi digitalizacji czy raczej „kopiowania wszystkiego na wszystko” niejednokrotnie nie spełniają nawet wyżej podanych podstawowych wymogów digitalizacji.
Obraz wynikający już z niniejszego, z konieczności ogólnikowego, zestawienia pozwala nam na stwierdzenie, iż, pomimo wojennych strat, istnieje dość obfity zasób interesujących nas dokumentów dźwiękowych a także audiowizualnych. Jest on jednak rozproszony i wciąż nie do końca rozpoznany a także nie w pełni reprezentatywny dla poszczególnych regionów. Różny jest też sposób przechowywania, zabezpieczania, opracowania, a wreszcie popularyzacji kolekcji. Najwięcej dokumentów dźwiękowych reprezentujących omawianą tu tematykę zgromadziły kolekcje specjalistyczne, powstałe przy placówkach naukowych, systematycznie gromadzące i opracowujące nagrania dokumentalne. Choć ich zasoby powstawały (i są nadal wzbogacane) z myślą o budowaniu warsztatu naukowego i wytworzeniu źródeł do badań, obecnie stają się one również celem zainteresowań szerszego, niż tylko naukowego, grona zainteresowanych. Cechą owych kolekcji jest wielopokoleniowe tworzenie zasobów oraz istnienie wypracowanych form opisu, katalogowania i systematyzacji źródeł – w zależności od charakteru zbioru. W wielu przypadkach nagrania te pozostają „w ukryciu” i nie funkcjonują w szerszym obiegu, zwłaszcza medialnym, co w przypadku np. coraz bardziej popularnych kwerend internetowych może prowadzić poszukującego do wielu mylnych wniosków.
Niniejsza część Raportu ma również za zadanie rekompensatę braku podstawowych informacji i wynikającego z tego faktu odczucia wrażenia dysproporcji. Paradoksalnie, niejednokrotnie również w kategorii „niewidocznych” zasobów funkcjonują obecnie dźwiękowe i audiowizualne zbiory niektórych muzeów. Jeszcze bardziej „ukryte” pozostają kolekcje o charakterze lokalnym, powstałe przy niemal wszystkich regionalnych instytucjach kultury, dokumentujące miejscowe imprezy folklorystyczne, festiwale, przeglądy, ale też – podobnie jak w przypadku zbiorów muzealnych – lokalne badania terenowe prowadzone przez badaczy i dokumentalistów. Niejednokrotnie, podczas własnych eksploracji terenowych, spotykałem się z fascynującymi zasobami nagrań zgromadzonymi w szafach np. gminnych ośrodków kultury. To nadal zasób nierozpoznany. Należy pamiętać, iż niemal każdy zespół folklorystyczny, śpiewaczy, obrzędowy, teatralny prowadzi mniej lub bardziej systematyczną dokumentację własnej działalności. Kolekcje przy stowarzyszeniach, fundacjach, organizacjach regionalnych chyba najlepiej odnajdują się w przestrzeni medialnej i informatycznej (strony internetowe, dostępne przykłady a nawet wirtualne archiwa). Ich prezentacja ma jednak przede wszystkim walor popularyzatorski. Mamy tu więc stosunkowo nową sytuację tworzenia cennych zasobów archiwalnych przez grupę, która jeszcze nie tak dawno była (i, w zasadzie, jest nadal) zainteresowanym użytkownikiem archiwów specjalistycznych, instytucjonalnych. Z jednej strony utrudniony dostęp lub zbyt zawiła struktura tych ostatnich, z drugiej zaś postępująca w ostatnich dekadach powszechna dostępność aparatury rejestrującej obraz i dźwięk, wreszcie zamiłowanie do rzeczy ludowych jako styl życia, zdeterminowało wielu do tworzenia własnych, dziś często imponujących kolekcji. Są to: „Miłośnicy rzeczy ludowych, entuzjaści, u których miłość do tradycji traktowanej nostalgicznie dominuje nad próbami jej racjonalizacji. […] Często oni sami występują jako zbieracze-amatorzy, którzy różne materiały gromadzą dla siebie i spożytkowują po swojemu, w sposób bardzo indywidualny, niekonwencjonalny. Zdarza się, że osiągają – jak w przypadku Franciszka Kotuli – zadziwiająco cenne rezultaty. Przykład zbieraczy amatorów jest pouczający o tyle, że ich często cenne zbiory po śmierci ich autorów stają się dla zainteresowanych labiryntem, po którym poruszanie się jest bardzo trudne” (Bartmiński 1999: 39).
W kontekście powyższych uwag należy pamiętać również o ogromnej sferze nagrań nieformalnych, gromadzonych, często spontanicznie, w kolekcjach prywatnych np. samych twórców ludowych. Dla współczesnych badań przemian kultury, wartości źródłowej nabierają przecież nawet tworzone masowo od lat 90-tych ub. stulecia rejestracje video uroczystości weselnych.
Postulatami, jakie nasuwają się – zresztą już nie po raz pierwszy – w trakcie studiowania niniejszej problematyki są przede wszystkim:
- konieczność centralnej bazy informacji o istniejących nagraniach
- konieczność współpracy, konsultacji i pomocy niektórym instytucjom (uświadomienie wartości zbiorów, wskazanie celów i metod archiwizacji, szkolenia), zwłaszcza na poziomie gmin, ale także niektórym muzeom oraz indywidualnym dokumentalistom i zbieraczom.
Ideę centralizacji informacji o zbiorach i częściowo samych zbiorów – powstałą w okresie międzywojennym – podejmuje obecnie Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, jako reprezentant największego i najstarszego archiwum polskiej muzyki tradycyjnej. Dysponując stworzoną w ciągu ostatnich lat infrastrukturą informatyczną, a – przede wszystkim – wypracowanymi metodami – już teraz służy wielu mniejszym instytucjom regionalnym w zakresie konsultacji, digitalizacji i opracowania kolekcji nagraniowych. Efektem takich działań będzie dostępna on-line baza informacji pozwalająca na odnalezienie np. danej pieśni lub melodii jednocześnie w kilku archiwach.
Warto podkreślić, iż powyższa idea ma swe mocno ugruntowane źródła już w okresie międzywojennym. Znamienną może się tu okazać myśl Łucjana Kamieńskiego:
„Wobec dosyć rozpowszechnionego mniemania, że do zbierania pieśni ze słuchu wystarcza pewna umiejętność pisania melodji z dyktatu, nasuwa się dalszy wniosek, jakoby zatem do zbierania na fonografie nie trzeba żadnych w ogóle kwalifikacyj poza jakiemś minimum „gramotności”, że można dać pierwszemu lepszemu nie-analfabecie aparat do ręki i wysłać go w teren, a muzykolog jest jedynie od tego, żeby dostarczony mu materiał cierpliwie przyjmować i opracowywać. Oczywiście pogląd ten jest tak samo mylny jak ów pierwszy o zbieraczu bez fonografu. Celowe wydobywanie i wybieranie materjału wymaga bezwzględnie dokładnej świadomości tego, czego nauka w tym materjale szuka. Osoby bez wykształcenia muzykologiczno-porównawczego, muzycy praktyczni, melomani i szersze społeczeństwo, zwłaszcza nauczycielstwo, mogą oddać nam cenne przysługi przez informacje w terenie, lecz jeśli idzie o powiększenie liczby czynnych zbieraczy, to należy ich wychować a fundo, i dlatego uważam za wskazane, ażeby tak akcja prowadzona była właśnie – niekoniecznie jako monopol – w zakładach muzykologji na uniwersytetach. […] Zaleca się na ogół, żeby zapisywał [transkrybował] fonogram ten sam pracownik, który dokonał zdjęcia, gdyż pomaga mu wrażenie włąsnego przeżycia i szereg okoliczności z niem skojarzonych” (Ł. Kamieński: Z badań nad śpiewem i muzyką ludu polskiego, op. cit., s. 133; 143).
Wracając do cytowanej wyżej kwestii postawionej przez prof. Bartmińskiego, należy podkreślić, iż zamiast tworzyć nowe (w rzeczywistości wcale „nie odkrywcze”), partykularne i indywidualne systemy należy zwrócić się ku metodom i kryteriom porządkowania i opisu materiałów, które są już na tyle sprawdzone, by mogły zostać uznane za powszechne. Postulowanym wzorcem są tu zatem wypracowane działania instytucji naukowych: „Grupą najlepiej sprawdzonych wirtualnych użytkowników archiwum są sami badacze tradycji, naukowcy różnych dyscyplin. […] Jest to grupa o dużym wyrobieniu, sprecyzowanych zainteresowaniach i wymaganiach, także doświadczeniu w korzystaniu ze zbiorów i ich tworzeniu. Ta grupa stawia wysokie i chyba najszersze wymagania, dlatego wydaje się, że przede wszystkim wedle jej postulatów wypada organizować prace archiwizacyjne” (Bartmiński 1999: 39).
[1] Już w 1897 r. powstała przy Collège de France pracownia „głosowni doświadczalnej” kierowana przez prof. Michała Bréala, gdzie stosowano do badań fonograf.
[2] Zachowały się nieliczne informacje, na podstawie których można odtworzyć przynajmniej częściowo zasób Centralnego Archiwum (Dahlig 1993) oraz niewielka ilość kopii nagrań z archiwum poznańskiego w Berlinie. Badania prowadzone w ostatnich latach pozwoliły również na odnalezienie śladów polskiej dokumentacji etno-fonograficznej w Wilnie i w Lipsku (Jackowski 2011b). Możemy również wysnuć przypuszczenie o zachowaniu kolejnych nagrań, bowiem wybrane zapisy melodii tanecznych na płytach z CAF powędrowały w 1937 r. do Paryża, jako ilustracja do ekspozycji prezentującej polskie tańce ludowe na międzynarodowej wystawie w Archive de la Danse (Jackowski 2007: 141).
[3] Ilustruje to np. znamienny przykład entuzjazmu młodych studentów wyruszających w teren, zapadające w pamięć chwile spędzone z twórcami ludowymi często w urzekającej scenerii i trudny do wyegzekwowania kolejny etap pracy: żmudne dokładne opisanie i dokładne opracowanie powstałych nagrań dokumentalnych wymagające niejednokrotnie iście benedyktyńskiego skupienia i cierpliwości. Problem ten dotyczy, niestety, wielu środowisk.
[4] Tym bardziej metodyka badań terenowych (które winny zaczynać się od biurka, biblioteki czy archiwum!) winna zainteresować nie tylko folklorystów czy etnomuzykologów ale wszystkich, których interesuje folklor (Krawczyk-Wasilewska 1983: 175, zob. też. Bronisława Kopczyńska-Jaworska: Metodyka etnograficznych badań terenowych, Warszawa 1969; Jadwiga i Marian Sobieski opracowali również, na potrzeby Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego Instrukcję dla zbieraczy. Po raz pierwszy jej szkic ukazał się drukiem w 1949 r. w „Poradniku Muzycznym” (organ Ludowego Instytutu Muzycznego poświęcony zagadnieniom upowszechniania kultury muzycznej), nr 3 (25), s. 3–6, pełną wersję instrukcji zamieszczono w „Muzyce” 1950 nr 2, s. 29–49). Brak tej wiedzy może skutkować entuzjastycznym „odkrywaniem” tego, co już dawno zostało odkryte…
[5] Przy opracowaniu niniejszego tekstu wykorzystałem informacje udzielone mi od następujących osób, którym niniejszym składam gorące podziękowania: Grzegorza Ajdackiego (Stowarzyszenia Dom Tańca), Małgorzaty Bieńkowskiej (Archiwum Muzyki Wiejskiej), Kingi Bogacz (KUL), Moniki Buczek (Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie), Olgi Chojak (Centrala Muzyki Tradycyjnej), Jolanty Dragan (Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej), Emilii Dudkiewicz i Tomasza Jagłowskiego (UMFC Warszawa), Gabrieli Gacek (ISPAN – Studium Doktoranckie), Agnieszki Gołębiowskiej (UW), Emilii Jakubiec-Lis (Muzeum Etnograficzne w Rzeszowie), Doroty Jasnowskiej (Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu), Ireny Kabat (Archiwum Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM), Agnieszki Kostrzewy-Majoch (Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej- Prüfferowej w Toruniu), Adama Kusa (WDK Rzeszów), Doroty Majerczyk (Stowarzyszenie Miłośników Kultury Ludowej w Chabówce), Beaty Maksymiuk-Pacek (UMCS Lublin), Remigiusza Mazura-Hanaja (In Crudo), Mirosława Nalaskowskiego (Suwalski Ośrodek Kultury), Hanny Nizińskiej (Biblioteka Katedry Muzykologii UAM), Agnieszki Ławickiej (Muzeum Lubelskie), Krystyny Pawłowskiej, Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku),Anny Rutkowskiej (Polskie Radio), Andrzeja Sara (WOK Lublin), Ewy Sławińskiej-Dahlig (ŁDK Łódź), Michała Stachurskiego (WOK Kielce), Barbary Tarasewicz (MGOK w Lispku), Wiesława Żygłowicza (MCK Sokół Nowy Sącz).
[6] Podjęty temat został bardzo ogólnie opracowany w poprzednim wydaniu Raportu o stanie muzyki polskiej. Należy pamiętać, iż w latach 1982-83 r. Instytut Sztuki PAN przeprowadził korespondencyjną ankietę dotyczącą stanu zgromadzonych w instytucjach nagrań i zapisów polskiego folkloru słowno-muzycznego: „W związku z opracowywaniem Centralnej Kartoteki Nagrań Archiwum Fonograficzne im. Mariana Sobieskiego Instytutu Sztuki PAN zwraca się z uprzejmą prośbą o przekazanie informacji, czy Wasza instytucja posiada nagrania (lub zapisy odręczne) polskiego folkloru słowno-muzycznego. Jeśli tak, to prosimy o wypełnienie załączonej karty – lub ogólny opis posiadanych zbiorów. Utworzenie Centralnej Kartoteki ma na celu zgromadzenie wiadomości o dokumentacji muzycznej kultury ludowej na terenie kraju. Może też w przyszłości posłużyć do nawiązywania współpracy lub do wymiany materiałów […]” (fragment ankiety, Zbiory Fonograficzne ISPAN, dział Dokumentacji Nienagranej). W ankiecie należało określić rodzaj nagranego materiału (muzyka wokalna/ instrumentalna/słowo mówione, opowiadania, przemowy weselne itp.), określić pochodzenie nagrań (z badań terenowych/z festiwali i przeglądów/inne) oraz liczbę nośników (taśm/kaset) a także podać dane techniczne (typ magnetofonu/rodzaj taśmy, szybkość przesuwu) i inne uwagi. Na 275 zapytań uzyskano 110 odpowiedzi, z których 50 pozwoliło określić rozmiar, charakter i stopień dostępności zbiorów nagrań i innych dokumentów folkloru. Zbiory podzielono na 4 grupy: Muzea, Wyższe uczelnie, Domy Kultury, Rozgłośnie Radiowe (Lesień-Płachecka 1984; 1985). Na potrzeby niniejszego opracowania na przełomie 2013-2014 r. przeprowadzono kolejną ankietę rozbudowaną m.in. o zapytania dotyczące przechowywania, zabezpieczania, opracowania, ewentualnej digitalizacji i upowszechniania zbiorów.
[7] Istotą nagrania dokumentalnego jest brak ingerencji w relacje czasowe modulacji co oznacza zachowanie w nagraniu jego pierwotnej treści i niepoddawanie go np. montażowi czy rekonstrukcji w odróżnieniu do nagrania niedokumentalnego. Grupę dokumentalnych nagrań archiwalnych muzyki tradycyjnej opisywanych w niniejszym tekście cechuje kontekst i cel w jakim zostały zrealizowane: z reguły są to nagrania dokonane w terenie (podczas tzw. badań terenowych) pierwotnie w celu badania, porównywania oraz utrwalenia w archiwum zmieniającego się i odchodzącego w zapomnienie repertuaru i stylów wykonawczych. Jest to w znacznej mierze rodzaj bezpośrednich (tradycja ustna) „źródeł wywołanych”, stanowiących istotną część materiałów folklorystycznych, stanowiących bazę źródłową pracy naukowej. Gromadzeniem, inwentaryzowaniem i opracowywaniem źródeł wywołanych i zastanych zajmują się z reguły archiwa folklorystyczne (Krawczyk-Wasilewska 1986: 190-191). Powstaniu znacznej części tego typu nagrań nie przyświecał cel wydawniczy, emisyjny czy komercyjny, choć z czasem – co jest słuszną i pozytywną praktyką wielu instytucji – wybrane nagrania są publikowane, np. na płytach CD lub udostępniane on-line. Wyjątkiem są tu kolekcje np. rozgłośni radiowych, z reguły powstające w celu opublikowania i emisji. Wyróżnia je jednak zazwyczaj bardziej zaawansowana technika dokonywania nagrań oraz estetyczne kryteria doboru zarówno wykonawców jak i repertuaru.
[8] Przez pojęcie „kolekcja otwarta” rozumiem tu taki zbiór, który aktualnie jest sukcesywnie powiększany o nowe nagrania i zachowuje ciągłość procesu dokumentacji terenowej.
[9] Digitalizacja to proces przetwarzania fizycznej jednostki bibliotecznej/archiwalnej/muzealnej lub jej części, albo nagrania analogowego na postać cyfrową. Digitalizacja obiektów dziedzictwa kulturowego jest potocznie rozumiana jako proces tworzenia cyfrowych kopii (odwzorowań) owych obiektów a jej celem jest przede wszystkim udostępnianie tych kopii oraz długotrwałe (wieczyste) ich przechowywanie jako forma zabezpieczenia dóbr kultury dla przyszłych pokoleń (Płoszajski 2008: 9, 11, 15).
Instytucjonalne fonoteki i archiwa
(w zasobie których są kolekcje lub zbiory dźwiękowe), systematycznie gromadzące i opracowujące nagrania dźwiękowe
Choć cechą i obowiązkiem archiwów, obok gromadzenia, zabezpieczania i udostępniania zbiorów jest stosowanie obowiązujących norm i systemów katalogowania i opisu nagrań (dokumentów dźwiękowych i audiowizualnych) kwerendy pokazują, iż znajdziemy tu najmniej interesującego nas materiału. Biblioteki gromadzą przeważnie oficjalne wydawnictwa dźwiękowe i audiowizualne. Przeszukując ogólnie, czyli bez wskazania na konkretny tytuł czy wykonawcę np. dostępne on-line katalogi Biblioteki Narodowej należy zastosować wyszukiwanie zaawansowane z użyciem hasła przedmiotowego „muzyka ludowa” lub „pieśń ludowa” i przeszukiwać zasoby dokumentów dźwiękowych muzycznych. Dalsze dookreślenia mogą dotyczyć języka dokumentu. Przykładowo, dla dokumentów w języku polskim otrzymujemy aktualnie ponad 300 wyników, które wskazują na konkretne wydawnictwa płytowe zawierające autentyczną muzykę tradycyjną ale również folkową, biesiadną, opracowania artystyczne czy kolędy a nawet przeboje w wykonaniu słynnych piosenkarzy. Dokładne opisy dokumentów dźwiękowych – poszczególnych wydawnictw, np. płyt, dostępne po wyświetleniu poszczególnego rekordu, opracowane w systemie MARC24 zaprojektowanym dla bibliotek, nie uwzględniają jednak opisu na poziomie poszczególnej pieśni czy melodii. Dla bardziej dociekliwych pozostaje skorzystanie na miejscu z wewnętrznego systemu Sierra, dostępnego tylko w Czytelni Nagrań Dźwiękowych i Audiowizualnych, która pozwala dotrzeć do informacji i danych niewidocznych w Głównym Katalogu Komputerowym Bibliotek Narodowej. Ok. 10 % danych o zasobach dźwiękowych pozostaje też w formie katalogów fiszkowych. Na miejscu można też przeszukiwać tzw. „starą” bazę Audio i oczywiście zapoznać się z nagraniami.
Zasoby nagrań muzyki tradycyjnej – zwłaszcza wydawnictw płytowych, ale także zbiory archiwalne posiadają biblioteki i fonoteki wyższych uczelni, zwłaszcza Instytutów Muzykologii, Akademii, Uniwersytetów i Instytutów Muzycznych. Przykładowo, Biblioteka Katedry Muzykologii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu posiada w swych zasobach m.in. ok. 145 taśm szpulowych, ok. 187 kaset magnetofonowych, 309 płyt CD i 141 nośników typu Mini-Disc stanowiących dokumentację obozów etnomuzykologicznych organizowanych przez Katedrę Muzykologii (dawny Zakład Muzykologii) w latach 1976–2006. Przykładowo, w latach 1993–2001 obozy, prowadzone przez Jana Stęszewskiego, Bogusława Linetta i Bożenę Muszkalską i przy współpracy z ówczesnym suwalskim Regionalnym Ośrodkiem Kulturyb i Sztuki, odbywały się na terenie Białorusi i Litwy wśród mniejszości polskich; nagrano wówczas ponad 100 godzin materiału. Materiałom dźwiękowym towarzyszy dokumentacja w postaci spikerek i protokołów. W 2002 r. część nagrań została przegrana na nośniki cyfrowe przez prof. Bożenę Muszkalską (Nizińska 2008). Fonoteka Instytutu Muzykologii Uniwersytetu Warszawskiego posiada w swej kolekcji nagrania polskiej muzyki tradycyjnej tylko na wydanych płytach – 15 płyt gramofonowych, 61 płyt CD oraz 3 DVD. Materiału z obozów i praktyk terenowych organizowanych przez Instytut Muzykologii UW (pod kier. Piotra Dahliga, Sławomiry Żerańskiej-Kominek, Anny Gruszczyńskiej-Ziółkowskiej) zostały zdeponowane w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN. W Fonotece Uniwersytetu Muzycznego im. F. Chopina w Warszawie, obok licznych wydawnictw płytowych (np. serie z muzyką autentyczną Muzyka źródeł, ISPAN Folk Music Collection – ok. 40 płyt, stylizacje folkloru na płytach gramofonowych: Mazowsze, Śląsk, kapela Dzierżanowskiego itp. – ok. 30 płyt), znajduje się depozyt kolekcji (80 taśm) powstałej w wyniku współpracy w latach ’70. XX w. Instytutu Sztuki PAN z ówczesną Państwową Wyższą Szkołą Muzyczną. Dokonano wówczas prób rekonstrukcji wybranych nagrań z ISPAN. Zrekonstruowanym zbiorem wyborów dysponują również Zbiory Fonograficzne ISPAN. Fonoteka Uniwersytetu posiada również kilka taśm magnetycznych szpulowych z dokumentacją koncertów w PWSM-UMFC, na których zarejestrowano występy muzyków ludowych (np. koncert zespołu „Łemkowszczyzna” z 1975 r., koncert W hołdzie ks. Władysławowi Skierkowskiemu z 2011 r. z udziałem m.in. kurpiowskich śpiewaków i instrumentalistów).
W zbiorach dźwiękowych Narodowego Archiwum Cyfrowego brak aktualnie dostępnych archiwalnych nagrań dźwiękowych i audiowizualnych polskiej muzyki tradycyjnej. Stopniowe powiększanie zasobu Archiwum pozwala jednak przypuszczać, iż takie nagrania i tam się wkrótce znajdą. Obfite plony przynosi z kolei kwerenda w Filmotece Narodowej w Archiwum Filmowym „Chełmska”. Informacje o zasobie nie są dostępne on-line. Na miejscu można skorzystać z katalogów fiszkowych (np. szuflada pt. Taniec. Zespoły pieśni i tańca. Polska) oraz tzw. „list montażowych”, zawierających zwykle więcej informacji od fiszek. W zasobach odnajdziemy prawdziwe perełki z okresu międzywojennego, m.in. „Kujawiak” Eugeniusza Cękalskiego z 1936 r. (MF0289), Tańce ludowe i Łowicz Juliena Brian’a (1936 r., MF 0163, 0165), Wesele Krakowskie (MF 0328), Wesele Biskupiańskie i Śrendziny (1937) Babijczuka i Nowosielskiego (z autentycznymi wykonawcami z Krobii) a także filmy z okresu powojennego (Jackowski 2011a). Te cenne dokumenty są tylko częściowo zdigitalizowane i odpłatnie udostępniane. W cyfrowym repozytorium Filmoteki Narodowej pojawiają się natomiast pierwsze zwiastuny interesującej nas tematyki. Użytkownik zainteresowany folklorem Wielkopolski może obecnie zapoznać się np. z kilkudziesięciosekundowym obrazem Gra na dudach z 1934 r. (PAT A/02/34), lub nagraniem kapeli z Szamotuł dokonanym w Warszawie w 1949 r. (PKF 26/49).
Interesujące zasoby – produkcje powojenne – posiada również Archiwum Wytwórni Filmów Oświatowych w Łodzi. Dodajmy, iż kilka tematów ludowych z okresu międzywojennego dostępne jest on-line na Steven Spielberg Film and Video Archive. Niezwykle cenne, kolorowe filmy stworzył w latach ’30 ub. wieku Stanisław Jankowski, fotograf, filmowiec-amator. Prócz znanych już obrazów Wesele księżackie w Złakowie Borowym (z 1937 r.) oraz Boże Ciało w Złakowie Kościelnym (z 1939 r.)1 odnaleziona została ostatnio taśma z trzecim filmem pt. Piękno Księstwa Łowickiego (z 1937 r.).
Nieco zapomniana dziś i nie wznawiana w wersji cyfrowej seria kaset video pt. Tańce polskie. Śladami Oskara Kolberga, przygotowana przez Fundację Kultury Wsi oraz Telewizję Edukacyjną prezentuje wybrany w drodze poszukiwań i selekcji materiał filmowy, składający się głównie z inscenizacji-odtworzeń obrzędów i zwyczajów w wykonaniu zespołów regionalnych. Myśląc o ewentualnej reedycji, warto być może raz jeszcze zrewidować cały materiał archiwalny. Kasety „matki” z zapisami koncertów w Filharmonii Narodowej z serii Pieśń Ojczystej Ziemi, które znalazły miejsce w Zbiorach Fonograficznych ISPAN, również utrwaliły więcej materiału, niż wersja opublikowana.
[1] Prezentowane m.in. przeze mnie w kilku miejscach w Polsce w ramach projektu Dawna i współczesna dokumentacja folkloru muzycznego (2013 r.).
Kolekcje rozgłośni radiowych
Kolekcja muzyki ludowej w zasobach Archiwum Polskiego Radia w Warszawie
Warszawa, al. Niepodległości 77/85
www.polskieradio.pl/archiwum
Zbiór nagrań dokumentalnych muzyki tradycyjnej jest częścią ogromnych zasobów Archiwum Polskiego Radia. Kolekcja tworzona była od wczesnych lat ’70 XX w. i powstawała jako wynik planowej dokumentacji kultury ludowej realizowanej od tego czasu przez Polskie Radio. Do tego bowiem okresu w radio panował pogląd iż kultura i muzyka ludowa mogą gościć na antenie jedynie w poprawnym i estetycznym wykonaniu realizowanym przez rodzime zespoły pieśni i tańca np. „Mazowsze” czy „Śląsk”, kapeli Feliksa Dzierżanowskiego czy zaprzyjaźnionych zespołów z b. Związku Radzieckiego (Baliszewska 1999: 45). Trudno ocenić audycje emitowane w okresie międzywojennym. Program Drugi Polskiego Radia już wówczas (od początków swego istnienia w 1937 r.) nadawał „na żywo” nie zachowane do dzisiaj audycje z muzyką ludową. Wiemy np. iż Syrena Record (pod znakiem wydawniczym Syrena-Electro) wydała w okresie międzywojennym nagrania muzyki góralskiej, które usłyszeć można było również na antenie radiowej. Nie było to jednak oryginalne brzmienie autentycznej ludowej kapeli, lecz gra zawodowych muzyków, spośród których niektórzy rzeczywiście wyrośli w kulturze góralskiej (grali m.in. A. Zachemski, W. Łukaszczyk i B. Par z towarzyszeniem orkiestry Tow. „Syrena-Rekord”), wykonujących wybrane góralskie nuty z transkrypcji-partytur przygotowanych przez Stanisława Mierczyńskiego (Jackowski 2013). Wejście na antenę Polskiego Radia muzyki ludowej w jej autentycznej postaci w l. 70. ub. wieku zawdzięczamy ówczesnemu kierownikowi Redakcji Muzyki Ludowej Barbarze Krasińskiej i zespołowi przez nią powołanemu w składzie: Maria Baliszewska, Anna Szotkowska, Marian Domański1. Wypracowany wówczas kierunek pracy kontynuuje zespół powołanego w 1994 r. Radiowego Centrum Kultury Ludowej – „instytucja unikalna, łączącą funkcje redakcji radiowej, placówki dokumentacyjnej i badawczej oraz mecenasa wielu przedsięwzięć kulturalnych” (Oniochin 2008). Nagrania dokumentalne muzyki tradycyjnej, nawet te, realizowane w terenie, powstają w szczególnych, zazwyczaj profesjonalnych lub zbliżonych do profesjonalnych warunkach z myślą o publikacji i emisji na antenie. W odróżnieniu do większości omawianych tu archiwów dokumentacja realizowana jest zazwyczaj przez specjalistów przy użyciu profesjonalnego sprzętu i technik nagraniowych: „Dla Polskiego Radia i Redakcji Muzyki Ludowej pierwszą przyczyną było promowanie [kultury ludowej] na antenie, w konkretnych audycjach. To podporządkowanie nagrań potrzebom antenowym wpłynęło na charakter zbiorów. Dla radia równorzędną sprawą było i jest nie tylko dokumentowanie kultury ludowej, ale jej walory antenowe. Nagrania zgromadzone w Polskim Radiu są nienagannej jakości technicznej, mają walory akustyczne, ważne w przekazie radiowym, mają także walor trwałości” (Baliszewska 1999: 45).
Dokumentaliści poszukiwali wykonawców najsprawniejszych muzycznie. Kolekcja radiowa obfituje w pokaźną dokumentację „gwiazd” muzyki tradycyjnej, reprezentantów wszystkich regionów takich jak: Stanisław Klejnas (Mazowsze), Anna Malec (Biłgorajskie), Waleria Żarnoch (Kurpie), Tomasz Śliwa (Wielkopolska), Władysław Obrochta (Podhale), Kapela Braci Bździuchów (Biłgorajskie), Kapela Sowów (Pogórze Dynowskie), Kapela Braci Bednarzy (Zamojskie). Prócz oczywistych walorów merytorycznych dbano również o estetyczny a nawet artystyczny pierwiastek wykonawczy, zapewniający wysoki poziom nagraniom. Obecnie kolekcja nagrań muzyki tradycyjnej liczy ok. 50 tys. pieśni i melodii instrumentalnych. Kolekcji tej towarzyszy kilkanaście tysięcy minut nagrań słownych (wywiady, wspomnienia, komentarze, opisy obrzędów itp.). Nie brak też nagrań mniejszości narodowych zamieszkujących w Polsce, a także Polaków zamieszkujących m.in. na Litwie, Ukrainie, Białorusi, Rumunii, Zaolziu, Kazachstanie, również w dalekiej Brazylii. Doskonałą i chyba obecnie najważniejszą okazją do dobrych jakościowo rejestracji repertuaru „od Tatr do Bałtyku” realizowanych w „festiwalowym studio PR” jest Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków w Kazimierzu n. Wisłą. Ważną inicjatywą Radiowego Centrum Kultury Ludowej zainicjowaną przez Marię Baliszewską jest seria płyt Muzyka Źródeł. Z kolekcji muzyki ludowej Polskiego Radia [27 tytułów, w tym jeden podwójny album, układ regionalny a także monografie mniejszości narodowych i etnicznych oraz gatunków]. W 2014 r. ukazały się pierwsze płyty w drugiej serii tej kolekcji poświęconej portretom wybitnych muzyków i śpiewaków ludowych, m.in. płyta dedykowana skrzypkowi Stanisławowi Klejnasowi czy Annie Malec. Warto wspomnieć, iż niemal pięciogodzinny wybór nagrań radiowych z terenów Suwalszczyzny stanowi załącznik (w postaci płyty z plikami MP3) do książki Mariana Pokropka Ludowe tradycje Suwalszczyzny (Suwałki 2010). Zasoby archiwalne są dostępne w wąskim zakresie, w zasadzie głównie dla pracowników Polskiego Radia. Archiwum w Warszawie nie udostępnia aktualnie informacji o swych zasobach on-line, a tym bardziej nie udostępnia on-line samych materiałów. Aby dokonać kwerendy zasobów należy skorzystać z informacji w Archiwum w Katalogu Nagrań Muzycznych lub Słownych, po uprzednim złożeniu podania do Dyrekcji Archiwum i uzyskaniu zgody oraz przepustki. Na miejscu istnieje możliwość skorzystania z elektronicznej bazy danych, zaś pracownicy Katalogów służą pomocą i instruktarzem korzystania z aplikacji. Nagrania muzyki tradycyjnej identyfikowane są ciągiem sygnatur z przedrostkiem LUD (nagrania z tego zespołu archiwalnego mają przynajmniej jedną kopię). Obecnie system ukazuje 40700 rekordów dotyczących nagrań z czego do 25044 istnieje możliwość odsłuchu cyfrowej kopii. Należy jednak podkreślić, iż kolekcja LUD nie ogranicza się wyłącznie ani do muzyki tradycyjnej polskiej ani do muzyki ludowej autentycznej ani do niepublikowanych dokumentów (w zespole tym są nagrania muzyki innych narodów, zespołów pieśni i tańca np. „Mazowsza” a także kopie wydawnictw płytowych, w tym również np. kolędy w wykonaniu profesjonalnych śpiewaków lub piosenkarzy). Zespół ten zawiera także nagrania, których producentem nie jest Polskie Radio. Najstarsze dokumenty autentycznej muzyki tradycyjnej wyprodukowane przez właściciela zbioru to np. rejestracje wielkopolskiej śpiewaczki Franciszki Ciesiółkowej (Ciesiółki) dokonane w 1949 r. (11 pozycji) czy cymbalisty Bronisława Dańko nagrane w 1950 r. Ciąg sygnaturowy CH/Lud reprezentowany jest przez 9129 rekordów z czego niemal 600 posiada plik dźwiękowy. Liczby podane dla tego zespołu nie odzwierciedlają realnej jego zawartości, bowiem wiele rekordów oznacza tu w wielu przypadkach nie pojedynczy utwór lecz np. 40-minutową taśmę składającą się z wywiadów, komentarzy i wielu utworów a także monograficzne rejestracje poszczególnych kapel (np. muzyki Maśniaków z Kościeliska), składające się z wielu nut. Taki nieopracowany jednostkowo materiał może liczyć przeciętnie 30-40 pojedynczych pozycji w rekordzie. Zespół ten sięga swymi korzeniami roku 1950. Wśród najstarszych nagrań odnajdujemy np. wiwat grany przez Franciszka Domagałę – klarnecistę Kapeli Ludowej Koźlarzy przy Domu Kultury Związku Zawodowego Kolejarzy w Zbąszynku. Nagrania muzyki tradycyjnej znajdują się również w zespołach opatrzonych sygnaturami AR i WŁA oraz w innych zespołach, np. zawierających dokumentację festiwali lub w nagraniach audycji słowno-muzycznych. Selekcja interesującego nas materiału nie zawsze jest łatwa, bowiem muzyka tradycyjna jest tu często przeplatana innymi gatunkami, np. muzyką rozrywkową. Należy również pamiętać o zbiorach czekających na opracowanie w „szafach redaktorskich”. Archiwalne dokumenty dźwiękowe rejestrujące polski folklor muzyczny opisywane są przez redaktorów w układzie gatunkowym, z uwzględnieniem m.in. informacji o wykonawcach, miejscu i dacie nagrania, autorach nagrań, nośnikach oraz – co ważne w przypadku kolekcji radiowych – o prawach autorskich i producenckich (Baliszewska 1999: 48).
Zbiory nagrań muzyki tradycyjnej w archiwach rozgłośni regionalnych Polskiego Radia
Zbiory archiwalnych nagrań dźwiękowych polskiej muzyki tradycyjnej tworzone były również w rozgłośniach regionalnych Polskiego Radia (np. na potrzeby cyklu Wieś tańczy i śpiewa). Do dziś nie dokonano jednak centralizacji owych zasobów a informacja o ich zasobach wciąż jest niewystarczająca i rozproszona (Kruczkowski 2001: 28). Wiemy np. o bogatej spuściźnie redaktorów Jerzego Dyni z Rozgłośni Rzeszowskiej PR (nagrania na Rzeszowszczyźnie w latach ’70. XX w., kontynuowane przez Jolantę Danak-Gajdową), Anny Jachniny z rozgłośni bydgoskiej (nagrania na Kujawach zdeponowane zostały w Muzeum Etnograficznym w Toruniu), Stanisława Jareckiego i Aleksandra Widerę z Katowic (kilkaset audycji z lat ’70-’90 XX w.), Barbary Peszat-Królikowskiej i Andrzeja Starca z Krakowa a także Piotra Gana z Kielc. Ten ostatni, czterokrotny laureat nagrody im. Oskara Kolberga, nagrywał autentyczny folklor na terenie szeroko pojętej Kielecczyzny od lat ‘50. do ‘70. ub. wieku. Powstała w ten sposób unikatowa kolekcja licząca kilka tysięcy nagrań, z której autor obficie czerpał realizując audycje z cyklu Muzyczna premiera tygodnia. Audycje regionalne współtworzyli też etnografowie, np. Jan Łuczkowski, prócz telewizji (TV Polonia i TV Łódź, programy Śladami Kolberga, Uśmiechy spod strzechy), współpracował z Radiem Łódź, Radiem Kielce, i rozgłośnią Bis (audycje Na przypiecku, Kiermasz pod kogutkiem).
Zasoby interesujących nagrań autentycznej muzyki tradycyjnej znajdują się też w rozgłośniach we Wrocławiu, Zielonej Górze, Poznaniu, Białymstoku, Gdańsku[2], Olsztynie[3], Opolu, Poznaniu (tu m.in. nagrania z Wielkopolski z lat ’50. ub. wieku) czy w Lublinie. Nagrania Archiwum Redakcji Muzycznej Polskiego Radia w Łodzi w latach ’80. przejął ówczesny Dom Kultury Ludowej w Łodzi (było tam 6 taśm z nagraniami kapel i instrumentalistów z woj. łódzkiego). Warto zaznaczyć, iż niektóre rozgłośnie regionalne udostępniają swoje wybrane zasoby on-line co w znaczny sposób ułatwia korzystanie zainteresowanym. Przykładem może tu być Regionalna Rozgłośnia Polskiego Radia w Bydgoszczy „Polskie Radio Pomorza i Kujaw S.A.”, znane szerzej jako Radio PIK, która w 2009 r. zakończyła i uruchomiła cyfrowe Archiwum Dokumentów Fonicznych – nowoczesny system przechowywania, zarządzania i udostępniania zasobów archiwalnych (archiwum.radiopik.pl) z możliwością zaawansowanego (złożonego) przeszukiwania danych. System pozwala np. na wyszukanie i przesłuchanie interesujących i obfitujących w przykłady autentycznych wykonań muzyki tradycyjnej audycji wspomnianej red. A. Jachniny, zrealizowanych w latach 1956-1982, w liczbie ponad 700 (to zresztą większość audycji otagowanych formułą „temat etnograficzny”), z czego większość dotyczy kultury ludowej Kujaw, Pałuk i Kaszub. Niejasny jest natomiast los powojennych, realizowanych między 27 sierpnia a 12 września 1950 r., nagrań prof. Łucjana Kamieńskiego, o których wiemy, że zdeponowane zostały w bydgoskiej rozgłośni. W najgorszym przypadku te 150 płyt miękkich mogło ulec skasowaniu (Kostrzewa 2008: 115-116, 119). On-line prezentuje również swoje zdigitalizowane zasoby archiwalne Polskie Radio Wrocław. Na portalu internetowym www.tu.prw.pl, po zalogowaniu można odsłuchać audycje m.in. o tematyce folklorystycznej. Rozbudowane kategorie wyszukiwania zaawansowanego (m.in. kategorie „nagrania folklorystyczne” (42 audycje) „nagrania etnograficzne” (19), „publicystyka etnograficzna”(16) pozwalają na odnalezienie m.in. audycji o dudziarzu Edwardzie Ignysiu czy odcinków cyklu Wieś tańczy i śpiewa. Omawiając zasoby Polskiego Radia Wrocław należy wspomnieć o zbiorze nagrań terenowych i audycji radiowych pedagoga, animatora kultury i redaktora Józefa Majchrzaka z muzyką dolnośląskich autochtonów i przesiedleńców. Oryginały nagrań realizowanych od lat ’50. ub. wieku znajdują się w archiwum wrocławskiej rozgłośni, zaś kopie sporządzone na CD w Bibliotece Instytutu Kulturoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego. Kolekcję tę opisała Gabriela Gacek (2008, tam też w aneksie spis audycji z podziałem na sposób prezentacji folkloru: in crudo, audycje, opracowania artystyczne i z uwzględnieniem miejsc i wykonawców). Do dokumentalnych nagrań obrazujących tradycje muzyczne Polaków na Zaolziu w Republice Czeskiej i na pograniczu polsko-czeskim przechowywanych w zbiorach Czeskiego Radia w Ostrawie dotarł Maciej Szymonowicz, realizujący aktualnie wraz z fundacją Klamra projekt „Gajdosze”. Nagrania te, m.in. rejestracje z 1957 r. śpiewu i gry Pawła Zogaty (ur. 1907 r.) z Jaworzynki, a także późniejsze nagrania jego potomków czy mało znanej kapeli Torka z okolic Jabłonkowa zostaną opublikowane w tym roku na płytach CD.
[1] M.in. Marian Domański stworzył w latach ’70-90. ub. wieku pokaźne archiwum nagrań niemuzycznych – poetów, gawędziarzy i plastyków ludowych a także wywiadów z reprezentantami ginących zawodów: kowalami, garncarzami, hafciarkami itp. Można tu odnaleźć sporo informacji dotyczących życia muzycznego wsi – wywiady o tradycyjnym weselu, instrumentach, tańcach itp.
[2] Wśród pokaźnych zbiorów gdańskich są np. interesujące audycje o kulturze ludowej Kaszubów. Niektóre materiały zostały opublikowane we współpracy ze Skansenem we Wdzydzach Kiszewskich i z Instytutem Sztuki PAN przy okazji pracy nad płytą Władysława Wiśniewska i Zespół Śpiewaczek Ludowych Wdzydzanki , 2006 (jest to jedna z pierwszych płyt monograficznych poświęconych postaci twórczyni ludowej).
[3] Bożena Bogdańska: Zbiory folklorystyczne w Fonotece Olsztyńskiej Rozgłośni PR. Bibliografia (z adnotacjami wskazującymi) za lata 1956-1978.
Kolekcje specjalistyczne
(powstałe przy placówkach naukowych)
Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk
(dawne Archiwum Fonograficzne im. Mariana Sobieskiego)
Warszawa, ul. Długa 26/28;
www.ispan.pl/pl/zbiory/zbiory-fonograficzne
Jest to najstarsza i największa kolekcja nagrań polskiej muzyki tradycyjnej w skali krajowej jak również międzynarodowej1. Zbiór liczący ok. 150 000 nagrań autentycznych wykonań pieśni i melodii instrumentalnych (ponad 8000 godzin nagrań) może być porównywany z wieloma wiodącymi kolekcjami na świecie. Zbiory gromadzą tylko dokumenty dźwiękowe i audiowizualne (wraz z towarzyszącą dokumentacją, tzw. „materiały nienagrane”) związane z polskimi tradycjami muzycznymi – jest to więc kolekcja specjalistyczna. Historia tego zbioru sięga okresu międzywojennego – ze wspomnianym wyżej Regionalnym Archiwum Fonograficznych związani byli – wówczas jako studenci – Jadwiga i Marian Sobiescy – założyciele powojennego Zachodniego Archiwum Fonograficznego, które w 1946 r. weszło w strukturę Państwowego Instytutu Badania Sztuki Ludowej. W 1949 r. powołano Państwowy Instytut Sztuki, który przejął agendy PIBSzL. Sukcesywnie powiększane zbiory od 1954 r. znalazły ostateczną siedzibę w Warszawie, zaś Instytut Sztuki od 1959 r. pozostaje pod egidą Polskiej Akademii Nauk. W omawianym zbiorze znajdują się również nagrania mniejszości narodowych. Oprócz nagrań dźwiękowych kolekcja zawiera także pokaźną wideotekę.
Trzonem Zbiorów Fonograficznych, obejmujących swym zasięgiem obszar całej Polski, jest zespół archiwalny nagrań powstałych podczas ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego w latach 1950-1954, zorganizowanej przez Państwowy Instytut Sztuki. Przy technicznej stronie realizacji nagrań terenowych podczas Akcji współpracowało formalnie z Instytutem Sztuki Polskie Radio2. Kolejne nagrania realizowane były podczas studenckich obozów folklorystycznych oraz przez indywidualnych badaczy, zbieraczy i dokumentalistów – pracowników lub współpracowników Instytutu Sztuki. Najstarsze nagranie przechowywane w Zbiorach pochodzi z 1904 r. – jest to pierwsza na ziemiach polskich rejestracja śpiewu tradycyjnego. W zbiorach znajdują się nagrania zapisane m.in. na: wałkach fonograficznych Edisona, płytach miękkich (np. typu Decelith, Pyral, Presto), taśmach magnetofonowych (studyjnych, szpulowych, w kasecie) i taśmach video (VHS, S-VHS, Hi8, DV). W zbiorze znajdują się również taśmy filmowe (np. 8 mm). Nośniki cyfrowe są reprezentowane przez płyty CD i DVD. Otwarta kolekcja jest wciąż regularnie powiększana o nowe nagrania dźwiękowe i audiowizualne, obecnie realizowane w technice cyfrowej w ramach dokumentacji terenowych prowadzonych przez zespół pracowników i współpracowników Zbiorów.
Oprócz nagrań w Zbiorach znajduje się obszerna dokumentacja do nagrań, skromna kolekcja autentycznych ludowych instrumentów muzycznych oraz archiwum fotograficzne. Wartość historyczna najstarszej części kolekcji jest nie do przecenienia, jednak nagrania z tego okresu – zwłaszcza dla współczesnego odbiorcy – mogą być uznawane za niedoskonałe. Musimy jednak pamiętać, iż we wczesnych latach powojennych taśma magnetofonowa stanowiła drogi towar deficytowy a twórcy zbioru stawali przed wyborem między pełnowartościowym dokumentem (nagranie wszystkich zwrotek pieśni) i mniejszą ilością wątków muzycznych a krótszymi dokumentami za to w większej ilości. Oczywiste jest, iż dokumentaliści zastosowali drugi wariant, spisując dalsze zwrotki w protokołach. Taka wizja pozwoliła również na utrwalenie głosów i gry wielu wykonawców, nie tylko tych najlepszych i najsprawniejszych muzycznie, co dodaje kolekcji walory obiektywizmu i autentyzmu. O ile nieco późniejsze kolekcje radiowe można nazwać – w obliczu dynamicznych przemian i nawet zaniku przejawów kultury ludowej – zbiorami „ostatniej chwili”, to nagrania Instytutu Sztuki, realizowane w naturalnym kontekście życia wykonawców (głównie w ich domach lub w miejscowościach zamieszkania) utrwaliły fazę jeszcze żywej tradycji. Instytut uwiecznił najwcześniejszą fazę muzycznej aktywności wielu wybitnych twórców ludowych, których później obficie dokumentowało np. Polskie Radio. Znaczna część zarejestrowanych wykonawców, to generacja urodzona jeszcze w drugiej poł. XIX w.
Kolekcja ma status zbioru specjalnego Instytutu Sztuki PAN. Zbiory przyjmują, digitalizują i opracowują również – w myśl powstałej w okresie międzywojennym idei centralizacji zbiorów – zasoby archiwów mniejszych instytucji lub indywidualnych kolekcjonerów i dokumentalistów3. Zasób jest wykorzystywany przede wszystkim do badań naukowych. W oparciu o nagrania powstają od lat ’70. ub. wieku kolejne monograficzne regionalne tomy serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i Materiały pod red. prof. Ludwika Bielawskiego. Nagrania nie są wypożyczane. Korzystających obowiązuje regulamin, udostępnianie przegrań jest obwarowane umową określającą pola eksploatacji kopii. Regulamin określa również stawkę cenową za wykonanie kopii, w przypadku zamówień komercyjnych obowiązuje również opłata licencyjna.
Od 2005 r. prowadzona jest systematyczna digitalizacja zbioru (metody digitalizacji oraz sposób organizacji i opracowania danych zostały wypracowane na potrzeby omawianego zbioru, uwzględniając jego specyfikę i charakter) zaś od 2010 r. wybrane nagrania są regularnie publikowane na płytach CD w serii „ISPAN Folk Music Collection” (poszczególne płyty honorowane były nagrodami w konkursie Polskiego Radia Fonogram Źródeł) oraz udostępniane on-line. Jednostką archiwalną jest pojedynczy numer: pieśń lub melodia instrumentalna. Redaktorem serii płytowej, projektu digitalizacji zbioru a także autorem koncepcji i struktury aplikacji udostępniającej zasoby jest J. Jackowski. Koncepcja i układ bazy danych odwołuje się do metod opisu wypracowanych przez twórców kolekcji – Jadwigę i Mariana Sobieskich. Aplikacja komputerowa ukazująca zasoby Zbiorów z dwóch poziomów (1. poziom Gościa – nie wymaga rejestracji i logowania, dostęp do minimum informacji; 2. poziom Klienta – wymaga rejestracji i logowania, dostęp do większej ilości danych, możliwość odsłuchu on-line fragmentów nagrań) wypełniana jest sukcesywnie treścią pozyskaną z tradycyjnej dokumentacji. Obecnie, równolegle z rozwojem zasobów bazy trwają prace weryfikacyjne i korektorskie.
Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego
Instytut Muzykologii
Katolicki Uniwersytet Lubelski
Lublin, Al. Racławickie 14
www.kul.pl/instytut-muzykologii
Historia tej specjalistycznej, o nieocenionej wadze kolekcji nagrań sięga roku 1970, kiedy to w obliczu niewystarczającej ilości dostępnych wówczas źródeł piśmiennych (m.in. Mioduszewski, Kolberg) a także dźwiękowych4, z inicjatywy ks. Karola Mrowca zorganizowano w Instytucie Muzykologii Kościelnej celową, systematyczną i zakrojoną na szeroką skalę akcję nagrywania religijnych pieśni zachowanych w żywej tradycji. Metody i technikę prac oparto w pewnej mierze na doświadczeniach terenowych Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (współpraca z Janem Stęszewskim) jednak specyfika gromadzonych dokumentów wymagała wdrożenia specjalnych metod i zasad: „Okazało się bowiem, że zbieranie w terenie pieśni religijnych rodziło dość specyficzne problemy i trudności, odmienne od tych, z jakimi styka się badacz muzyki ludowej” (Bartkowski 1987: 58; 1990: 17). Pierwsze, dwutygodniowe badania połączone z dokumentacją przeprowadzono jeszcze w 1970 r. (nagrano wówczas 397 pozycji), kolejne, realizowane również podczas dwutygodniowych sesji, prowadzone były przez równolegle działające grupy studentów. „Ogólnym, choć bardzo istotnym, założeniem pracy zbierawczej było to, aby jej wyniki możliwie jak najlepiej charakteryzowały z jednej strony szeroko rozumianą kulturę śpiewów religijnych w badaniach środowiskowych, a z drugiej strony pozwoliły […] orzekać w ogólności o śpiewach religijnych w Polsce, tzn. aby były reprezentatywne” (Bartkowski 1987: 58, 1990: 18).
W celu uzyskania największej reprezentatywności badań, czyli jak najpełniejszego ogólnego obrazu muzycznej religijnej ludowej praktyki, opracowano kwestionariusz pieśni, czyli rodzaj kanonu nagrania obowiązującego w każdej miejscowości. Zwrócono także uwagę na dobór miejscowości przewidzianych do dokonania w nich dokumentacji5. Punktem nagrań i dokumentacji stała się podstawowa jednostka administracji kościelnej – parafia, reprezentująca zintegrowaną społeczność religijną6. W ciągu 13 lat (1970-1982) przeprowadzono nagrania w 179 parafiach należących do wszystkich ówczesnych diecezji z wyjątkiem archidiecezji poznańskiej i diecezji gdańskiej. Nagrano, przy wykorzystaniu magnetofonu szpulowego marki UHER, 13 991 pozycji, którym towarzyszy także dokumentacja w postaci materiałów piśmiennych (ok. 4000 stron informacji). Późniejsze nagrania dokumentowano na kasetach magnetofonowych, płytach CD i DVD. Nagrania – obecnie ok. 25 000 pozycji (pieśni) dokumentują solowe i zbiorowe wykonania religijnych śpiewów a także, sporadycznie, pieśni świeckie oraz utwory instrumentalne. Odnajdziemy też wywiady z wykonawcami. Cennym uzupełnieniem materiału nagranego są protokoły do nagrań. Z czasem Archiwum wzbogacono także o repertuar utrwalony na Litwie, Białorusi czy Ukrainie. Zbiory są wykorzystywane zwłaszcza przez pracowników, studentów i doktorantów Instytutu, są także udostępniane innym instytucjom naukowo-badawczym i kulturalnym. Istnieje tradycyjny, fiszkowy katalog nagrań. Przeprowadzono digitalizację całego zbioru nagrań zapisanych na taśmach magnetycznych szpulowych (co stanowi ok. 60% kolekcji) do formatu plików MP3 (planowany jest zapis płyt CD-audio), wyodrębniając poszczególne pieśni jako najmniejsze jednostki archiwalne. Pozostała część zbioru jest aktualnie digitalizowana.
Pracownia „Archiwum Etnolingwistyczne”
Instytut Filologii Polskiej
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Lublin, pl. Marii Curie-Skłodowskiej 4 A
www.umcs.lublin.pl…
Historia Archiwum Etnolingwistycznego, początkowo związanego z Zakładem Języka Polskiego, następnie, do 2008 r. z Zakładem Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego UMCS sięga 1960 r. Wówczas to, z inicjatywy Jerzego Barmińskiego, rozpoczęto akcję rejestrowania i zbierania gwar i folkloru Lubelszczyzny. Jest to najbogatszy w skali całego kraju zbiór nagrań dokumentujących gwarę i folklor słowny. W zbiorach, obejmujących zwłaszcza nagrania mówionych tekstów folklorystycznych nie brak również pieśni: „Materiały z nagrań terenowych są różnorodne. Początkowo dokumentowano głównie potoczne teksty gwarowe oraz artystyczną prozę ludową: bajki, legendy i podania, opowiadania wierzeniowe i wspomnieniowe, anegdoty; z czasem także przysłowia, zagadki, pieśni zarówno o tematyce świeckiej (np. pieśni żołnierskie, sieroce, kołysanki), jak i religijne (np. pieśni za obrazem, pieśni o papieżu – Polaku)” (Maksymiuk, Michalec 1999: 41).
Na podstawie nagranych zbiorów pieśniowych, ich transkrypcji oraz dostępnych publikacji i zapisów (archiwum gromadzi również kopie zeszytów z pieśniami ręcznie spisywanymi od informatorów7) utworzono kartotekę polskich pieśni ludowych (tzw. „duża” kartoteka, licząca ok. 54 tys. kart obejmuje repertuar ogólnopolski, w tym teksty z Dzieł Wszystkich Oskara Kolberga, zaś „mała” obszar Lubelszczyzny). Dla zapisów pieśni stosuje się perforowane karty typu K2BPN, które są segregowane alfabetycznie oraz gatunkowo. Stopniowo, wraz z rozwojem technik komputerowych, rozpoczęto stosowanie dla klasyfikowania i systematyzowania materiałów folklorystycznych technikę języka deskryptywno-fesetową (Bartmiński 1999; Maksymiuk, Michalec 1999: 43). Nagrania z badań terenowych, realizowanych zwłaszcza na Lubelszczyźnie i na terenach południowo-wschodniej Polski na taśmach magnetofonowych i kasetach VHS8 stanowiły bazę dla „małej” kartoteki. Pierwsze trzy dekady funkcjonowania archiwum zaowocowały zebraniem materiału dokumentacyjnego na 541 taśmach magnetycznych z ponad 350 miejscowości (Bączkowska 1990: 45). Do 1999 r. rejestracji dokonano w ponad 500 miejscowościach Lubelszczyzny a materiał zapisano na ponad 1100 taśmach magnetofonowych i 44 taśmach VHS9 (Maksymiuk, Michalec 1990: 41). Aktualnie w archiwum znajdują się łącznie ok. 1793 nośniki dźwięku, nagrane podczas badań terenowych: taśmy szpulowe, kasety magnetofonowe, płyty CD oraz 65 taśm video typu VHS. Nagrania tekstów dokonane w terenie, sygnowane w sposób ciągły (TN-1, TN-2 itd.) opatrzone są protokołami, sporządzanymi z reguły podczas nagrania oraz inwentarzami – spisami ich zawartości10. Protokoły zawierają podstawowe informacje o dacie, miejscu nagrania, wykonawcy, nagranym materiale cechach wykonawczych itp. zaś inwentarze, prócz metryczek uwzględniają również dane techniczne o nagraniu. Metryczki uwzględniają numer i stronę taśmy w zbiorze TN, dane o miejscu i dacie nagrania, dane o osobie prowadzącej eksplorację i indagację a także o transkrybentach, dane o wielkości taśmy i prędkości przesuwu oraz informacje o wykonawcach. Po metryczce uwzględniony jest spis zawartości nagrania numerowany kolejno, wg nagrania, cyframi arabskimi, a każda storna taśmy numerowana jest od jedynki.
W archiwum znajduje się orientacyjnie ponad 12 tysięcy nagranych pieśni. Wśród nagrań są również – choć w mniejszej ilości – utrwalenia muzyki instrumentalnej. „Zbiór muzyczny jest zróżnicowany; zawiera zarówno starszą, tradycyjną warstwę folkloru, jak również melodie nowe, często szlagierowe. W zdecydowanej większości składa się z nagrań wokalnych (soliści, zespoły wokalne), po części także wokalno-instrumentalnych” (Bączkowska 1990: 46). „Każdy tekst pieśni, wiersza, przemowy stanowi odrębną jednostkę i otrzymuje kolejny numer w inwentarzu, do którego wpisywany jest pod swoim incipitem w brzmieniu fonetycznym ogólnopolskim (z zachowaniem cech gwarowych: morfologicznych, leksykalnych, składniowych). […] Przyśpiewki segmentowane są według kryteriów tekstowych, nie muzycznych. Głównym kryterium jest temat, adresat. Jeśli przyśpiewki łączą się w cykl (np. przyśpiewki do panny młodej, czy są to przyśpiewki dialogowane) nadajemy im jeden (kolejny) numer dla każdego cyklu, wyodrębniając jednocześnie każdą z nich na niższym poziomie poprzez dodatkowy, literowy wyróżnik. […] Przy obrzędach, zwyczajach, widowiskach zastosowano opis dwupoziomowy: ogólniejszy z nazwą obrzędu czy widowiska (np. wesele, jasełka), drugi szczegółowy obejmujący teksty wchodzące w skład obrzędu” (Maksymiuk, Michalec 1999: 42; por. też. Bączkowska 1990: 45-46).
Pracownia posiada również kopie nagrań z Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu n. Wisłą, kopie nagrań kolęd z Archiwum Polskiego Radia w Warszawie, kopie nagrań z Lubelskiego z lat ’50. XX w. z Instytut Sztuki PAN a także drugi egzemplarz nagrań terenowych zrealizowanych w ramach współpracy obu instytucji, kopie nagrań od instytucji kultury, prywatnych zbieraczy i dokumentalistów a także nagrania kolęd zrealizowane wśród Polonii francuskiej i na Wileńszczyźnie, Białorusi i Ukrainie. Obok nagrań zdjętych „ze sceny” lub „wywołanych” w sytuacjach np. indagacji, cenną część archiwum stanowią tzw. nagrania „z podsłuchu” – np. zapisy autentycznych obrzędów (wesele, pogrzeb). Pracownia posiada również Archiwum Historii Mówionej (sygnatury TN/AHM, 113 nagrań dźwiękowych i video oraz ich transkrypcje) a także bazy i kartoteki11.
Archiwum, jako jednostka instytucji naukowej, służy przede wszystkim celom naukowym, dydaktycznym i edytorskim (prace naukowe, monografie, m.in. Lubelskie, red. Jerzy Bartmiński, Lublin 2011, stanowiące 4 część serii Polska Pieśń i Muzyka Ludowa. Źródła i materiały pod red. Ludwika Bielawskiego, serii zwanej „nowym Kolbergiem”) i jest zbiorem otwartym, wzbogacanym sukcesywnie o nowe dokumenty. Choć inwentarze taśm zaczęto wpisywać do pamięci komputera już od 1998 r. do dziś nie powstał kompletny elektroniczny katalog zasobów archiwum. Koniec lat ’90 ub. wieku to również początki digitalizacji nagrań i plany publikacji internetowych. Do chwili obecnej przegrano na CD 500 taśm archiwalnych. Pracą digitalizacyjną zajmuje się osoba pełniąca obowiązki informatyka. Zasoby Archiwum są udostępniane zainteresowanym za zgodą kierownika Pracowni prof. Jerzego Bartmińskiego. Prócz środowiska naukowego, zbiory cieszą się dużym zainteresowaniem towarzystw regionalnych, miłośników folkloru czy twórców folkowych, np. Orkiestra św. Mikołaja, Kapela Drewutnia, kilka nagrań wykorzystał Joszko Broda w albumie Na dunaj. Kolędy ze Wschodu.
Inne
Imponujące – bo liczące ok. 2 500 kaset magnetofonowych i 100 taśm magnetycznych szpulowych – prywatne archiwum nagrań tekstów ciągłych, odpowiedzi na pytania kwestionariusza z różnych działów kultury tradycyjnej ale także folkloru muzycznego, pieśniowego stworzyła prof. Barbara Falińska – językoznawca, dialektolog. Autorka realizowała nagrania podczas pracy w PAN, jako nauczyciel akademicki ale również jako społeczny organizator wakacyjnych obozów gwaroznawczych. Udokumentowano głównie materiał z Polski północno-wschodniej. Nagrania obecnie deponowane są w Zbiorach Fonograficznych Instytut Sztuki PAN. Pokaźne zbiory z nagraniami muzycznymi a także autentycznej gwary zgromadził Alojzy Adam Zdaniukiewicz.
Wspomniany już Maciej Szymonowicz dotarł do dokumentów dźwiękowych – stu nagrań śpiewaków i muzykantów Beskidu Śląskiego – zrealizowanych w terenie w latach ’60 ub. przez Janinę Marcinkową, autorkę książki Folklor taneczny Beskidu Śląskiego (1969 r.). Nagrania są własnością rodziny autorki. Istnieją również nagrania archiwalne zarejestrowane na taśmach w latach ’70. – ’80., na terenie Beskidu Żywieckiego i Śląskiego przez prof. Alojzego Kopoczka i Alinę Kopoczek. Dokumenty te stanowiły muzyczny materiał źródłowy do książek Instrumenty muzyczne Beskidu Śląskiego i Żywieckiego (1984) i Śpiewnik Macierzy Ziemi Cieszyńskiej (1988).
Niemal równolegle z powstawaniem niniejszego opracowania tworzone jest Cyfrowe Archiwum Józefa Burszty (www.archiwumburszty.blogspot.com). Projekt m.in. digitalizacji ok. 100 taśm szpulowych oraz kaset magnetofonowych oraz ok. 100 nagrań filmowych na taśmie i na kasetach video podjął zespół pracowników Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut posiada również w swych zasobach zapisy tekstów i pieśni z pow. Ostrów Wielkopolski (zbiory rękopiśmienne dr. Franciszka Muchy przekazane Katedrze Etnografii w 1973 r.) oraz cenny rękopis spisu dudziarzy i koźlarzy województwa poznańskiego sporządzony w 1948 r. Warto wspomnieć o spuściźnie po Jerzym Wojciech Szulczewskim (nagrania z Kujaw, Wielkopolski, Pomorza). Pozostając przy Uniwersytecie Poznańskim warto wspomnieć o Pracowni Dialektologicznej UAM, która na przestrzeni historii swych badań również dokonywała rejestracji fonograficznych. Źródła z lat ’80. ub. wieku informują o zasobach nagraniowych Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Łódzkiego (ówczesna Katedra Etnografii), Katedry Kulturoznawstwa i Folklorystyki Uniwersytetu Opolskiego (ówczesny Zakład Folklorystyki i Piśmiennictwa Śląskiego), Katedry Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu w Toruniu (nagrania z lat ’70.-’80. ub. wieku).
[1] Obszerną bibliografię dotyczącą historii, charakteru i zasobów omawianego zbioru zestawiłem w opracowaniu pt. Zarys historii dokumentacji fonograficznej i filmowej polskich tradycji muzycznych i tanecznych. Warszawa 2014: Instytut Sztuki PAN (w druku).
[2] Współpraca Instytutu z Polskim Radiem była kontynuowana również w latach późniejszych (m.in. w l. 70. XX. gdy powstawały audycje Tropami ludzi i pieśni Bogdana Bronka i Maryny Okęckiej [Baliszewska 1999: 45]) i trwa do dziś w zakresie przygotowywania audycji a także wymiany doświadczeń w zakresie digitalizacji i rekonstrukcji zbiorów. Liczne audycje emitowane na antenie PR współtworzyli np. Anna Szałaśna (w l. ’70 ub. wieku) – wieloletni kierownik omawianych Zbiorów a także, w późniejszym czasie Piotr Dahlig, obecnie prace te kontynuuje, również w zakresie wymiany doświadczeń związanych z digitalizacją zbiorów Jacek Jackowski.
[3] Nieco więcej informacji o zbiorach prywatnych, także tych, które opracowuje Instytut Sztuki PAN Czytelnik znajdzie w ostatnich akapitach niniejszego opracowania.
[4] Na skromną ilość nagrań śpiewów religijnych z zbiorach Instytut Sztuki PAN zwrócił uwagę Jan Stęszewski (1990: 11-12). Obecne kwerendy pozwalają stwierdzić, iż po Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego (podczas której nagrywano również repertuar religijny!) dokumentacja tego typu wzrastała, wytwarzana przez kolejnych pracowników-zbieraczy.
[5] Przewidziano dokumentację w 150 miejscowościach możliwie równomiernie rozmieszczonych w granicach Polski. Spośród nich w pięćdziesięciu planowano przeprowadzić pełną dokumentację, zaś w pozostałych nagrywano wg wspomnianego kanonu (tzw. badania orientacyjne). W praktyce ustalenia te uległy znacznym modyfikacjom.
[6] Informatorzy i wykonawcy pochodzili z miejscowości należących do danej parafii, jednak za podstawowe kryterium podziału i opracowania zdobytego materiału uznano nazwę parafii. Tak też postąpiono wydając materiały w transkrypcjach (Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały, t. 1, red. B. Bartkowski, Lublin 1990) – jako monografie poszczególnych parafii.
[7] Chodzi m.in. o zeszyty z zapisami pieśni śpiewnych „przy zmarłym”, „za obrazem”, kopie śpiewników itp. (Bączkowska 1990: 45).
[8] Nagrania video to rejestracje przeglądów i widowisk folklorystycznych organizowanych przez lokalne ośrodki kultury.
[9] W badaniach tych uczestniczyli również pracownicy Instytut Sztuki PAN, co zaowocowało częściową wymianą nagrań.
[10] Inwentarze funkcjonują w postaci brudnopisu (wersja skrócona) i maszynopisu (wersja opracowana).
[11] Baza kolęd „KARKOL” (teksty, melodie, kartoteki kolęd, obecnie w bazie dostępne 3000 tekstów, a więc ok. połowa kartoteki kolęd); baza „FOLBAS” zawierającą teksty pieśni i wierszy z Dzieł wszystkich Oskara Kolberga (ok. 25.000 jednostek) oraz kartoteka Słownika stereotypów i symboli ludowych.
Kolekcje muzealne
Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli w Rzeszowie
Rzeszów, ul. Rynek 6
www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl
Dzięki coraz częstszym i liczniejszym wydawnictwom zarówno książkowym jak i płytowym, które pojawiają się w ramach realizacji różnego rodzaju projektów regionalnych coraz bardziej dostępna jest informacja o lokalnych dźwiękowych zasobach muzealnych, które często pozostawały nieodkryte, zapomniane, przysłonięte niejako ekspozycjami instrumentów muzycznych, strojów regionalnych czy wytworów kultury materialnej. Tak jest w przypadku Muzeum Etnograficznego im. F. Kotuli w Rzeszowie, którego pracownicy, realizując projekt wystawy multimedialnej Muzyka i śpiew ludowy Podkarpacia, prócz instrumentów muzycznych, fotografii i historii muzykantów i kapel, sięgnęli również po zachowane nagrania dźwiękowe (101 taśm magnetycznych szpulowych 0,25 cala, prędkości odtwarzania: 9,5 i 19 cm/s., ok. 100 godz. nagrań) dokonane przez pracowników Działu Etnografii Muzeum Okręgowego w Rzeszowie: Franciszka Kotulę, Ewę Waszkowską, Krzysztofa Ruszla, Teresę Szetelę, Wandę Daszykowską, Andrzeja Karczmarzewskiego oraz Bogusława Linetta w latach 1964-1974. Należy zaznaczyć, iż Muzeum zakupiło po śmierci F. Kotuli jego prywatną kolekcję nagrań terenowych – 63 taśmy typu Stilon (kolekcja została zabezpieczona w procesie skopiowania na taśmy). Twórcom projektu przyświecał cel dostarczenia współczesnej generacji zainteresowanych materiałów źródłowych „aby śpiew i muzyka ludowa, oderwane od swego naturalnego środowiska, mogły być wiernie rekonstruowane” (Mazur, Drąg 2012: 54). W ramach projektu dokonano digitalizacji1 do plików Wave części oryginalnych nośników – szpulowych taśm magnetycznych (oryginalne nagrania charakteryzują się zapisem 1-4 ścieżkowym w prędkości 9,5 oraz 19 cm/s.). Digitalizacji i archiwizacji na dyskach poddano fragment kolekcji, wybrany do publikacji płytowej. „Zakres tematyczny nagrań jest szeroki. Zarejestrowane wywiady dotyczą przebiegu obrzędów (wesela, kolędy, dożynek, śmigusa, Kwietnej Niedzieli), rzemiosła i plastyki ludowej, folkloru słownego (powinszowania noworoczne i okolicznościowe wiersze, modlitewki, legendy ajtiologiczne) a także folkloru muzycznego, który zajmuje większą część czasu nagrań. Są tu pieśni obrzędowe (weselne, kolędy, dożynkowe, pogrzebowe), a także przyśpiewki, pieśni narracyjne, religijne (głównie o świętych: Marii Magdalenie, Barbarze, Dorocie, Rozalii, Izydorze), kołysanki, pieśni pasterskie, piosenki satyryczne, żartobliwe, komiczne, pijackie, wojskowe, patriotyczne, folklor dziecięcy (wyliczanki, pieśni sieroce). Zarejestrowana została również muzyka instrumentalna: prezentacje kapel i solistów (skrzypków, cymbalistów)” (Mazur, Drąg 2012: 55).
Wybrane z archiwum przykłady muzyczne zaprezentowano na płycie CD – załączniku do Komentarza do wystawy multimedialnej. Wydawnictwo to zostało uhonorowane przez Polskie Radio tytułem Fonogram Źródeł 2012. Muzeum nie udostępnia nagrań ani metadanych on-line. Prócz dawnych zapisów inwentarzowych nie istnieje dotąd żadna inna forma (np. elektroniczna) dokumentacji. Ze zbiorów niezdigitalizowanych można korzystać na miejscu w wersji analogowej po uprzednim zgłoszeniu. Udostępnianie kopii cyfrowych reguluje zarządzenie Dyrekcji Muzeum. W budowie jest Podkarpackie Archiwum Źródeł, gdzie obecnie można odsłuchać fragmentów dwóch wywiadów terenowych F. Kotuli (www.muzeumetnograficzne.rzeszow.pl/archiwum). W 2014 r. planowana jest rozbudowa cyfrowego Archiwum a także zasilenie lokalnymi nagraniami zasobów portalu Europeana.
Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej
Kolbuszowa, Kościuszki 6
www.muzeumkolbuszowa.pl
W zasobach Muzeum w Kolbuszowej, w Archiwum Dokumentacji Mechanicznej, zgromadzono pokaźną kolekcję nagrań muzycznych pozyskanych głównie w trakcie badań terenowych. To nagrania ludowych śpiewaków, gry muzykantów, wywiady z ludowymi artystami. Wśród zapisów audiowizualnych odnajdziemy, oprócz rejestracji muzyki instrumentalnej, również zapisy konkursów i festiwali folklorystycznych. Najstarsze nagrania pochodzą z lat ’80. (kopie nagrań zrealizowanych przez rzeźbiarza z Trześni – Jana Puka: m.in. pieśni, kapele, relacje o obrzędach, poezja ludowa w wykonaniu twórców) i początku lat ’90. ubiegłego stulecia. Dużą część zbioru stanowią nagrania zrealizowane podczas systematycznych badań prowadzonych od 2008 r. na terenie dawnej Puszczy Sandomierskiej (Lasowiacy). W bieżącym roku odbędzie się siódmy obóz, dokumentujący kolejną część tego regionu – okolice Mielca. Kolekcja, prócz nagrań śpiewu, muzyki i tańca zawiera także nagrania wywiadów dotyczących kultury materialnej, np. budownictwa, rzemiosł, sztuki ludowej. Kolekcja liczy ok. 36 godzin nagrań na kasetach magnetofonowych (nośniki 60 i 90 min.), ok. 85 godz. nagrań na taśmie video VHS a także ok. 400 godzin materiału nagranego na płytach CD i ok. 30 godzin na DVD. Zasób kaset VHS został zdigitalizowany – skopiowany na płyty DVD zaś oryginalne taśmy zabezpieczone. W Archiwum Etnograficznym zgromadzono ewidencję nagrań: stenogramy, transkrypcje gwarowe i opracowania nagrań wywiadów, karty transkrypcyjne tekstów i melodii pieśni oraz melodii utworów instrumentalnych. Księgi archiwalne zawierają dokładny opis archiwizowanego materiału. Na bieżący rok planowane jest opracowanie katalogu oraz indeksów zawartości nośników z zapisem materiału z badań w Puszczy Sandomierskiej (planowane 6 edycji). Zasoby archiwalne Muzeum są wykorzystywane najczęściej jako pomoc i ilustracja do zajęć edukacyjnych, pokazów, prelekcji. Zbiory są udostępniane zainteresowanym na miejscu, w archiwum.
Archiwum Działu Folkloru
Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prufferowej w Toruniu
Toruń, ul. Wały gen. Sikorskiego 19
www.etnomuzeum.pl
Od 1954 r. rozpoczął swą działalność archiwizacyjną ukierunkowaną na dokumentację tańca ludowego Dział Etnograficzny Muzeum Miejskiego w Toruniu (po kilku latach powstał Dział Tańca Ludowego w Muzeum Etnograficznym w Toruniu). W ramach prac terenowych dokonywano nagrań melodii tanecznych na taśmy magnetofonowe, zaś katalogowania i transkrypcji muzycznych dokonywano w oparciu o wspomniane instrukcje wypracowane przez Jadwigę i Mariana Sobieskich (Lange 1960: 11). Dokumentacja ośrodka toruńskiego była lokalnym „odpryskiem” Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego, osadzonym merytorycznie na dorobku i doświadczeniach Sobieskich. Skutkiem działań dokumentacyjnych było reaktywowanie niektórych kapel, które w obliczu przemian kultury wsi często zarzucały swą działalność. Historyczne nagrania zgromadzone współcześnie w Archiwum Działu Folkloru Muzycznego Muzeum Etnograficznego w Toruniu zostały zarejestrowane na przestrzeni lat ’50.-’80. ub. wieku przez m.in. Roderyka Langego (nagrania od 1957 r. do wczesnych lat ’60. ub. wieku), Ewę Arszyńską, Krystynę Pospiech-Tubaję (l. ’60.) i Jana Oleksego. Kolekcja stanowi dokument o dużych walorach autentyzmu; to materiały z badań terenowych głównie z Kujaw i Pałuk dokumentujące kulturę muzyczną i duchową (zwyczaje i obrzędy, wywiady z artystami i rzemieślnikami). Część kolekcji ujrzała „światło dzienne” dzięki wydawnictwu płytowemu Muzeum Muzyka ludowa z Kujaw i Pałuk: „Wykonawcy to reprezentujący często przeciętny poziom muzyczny autentyczni wiejscy grajkowie i śpiewacy, którzy na co dzień nie zajmowali się muzykowaniem lecz gospodarzeniem. Głównym kryterium doboru muzyków była ich pamięć o dawnym repertuarze, a nie umiejętności muzyczne. Stąd dla współczesnego odbiorcy nagrania te mogą brzmieć surowo, wręcz archaicznie […]. Publikacja tych nagrań wydaje się jednak ważna, bo dokumentuje i przybliża mniej idealizowany, autentyczny obraz wiejskiej kultury muzycznej, stanowiąc przeciwwagę dla większości propozycji nagraniowych realizowanych z udziałem wyselekcjonowanych, najzdolniejszych wiejskich artystów” (Kostrzewa 2012).
Najstarsza generacja wykonawców, których głosy i grę utrwalono w nagraniach sięga swym rodowodem ostatnich dekad XIX w. W zbiorach Muzeum znajdują się także nagrane wywiady z artystami ludowymi oraz dokumentacja imprez muzealnych, występów kapel ludowych (np. dokumentacja Międzynarodowych Spotkań Kapel Ludowych z lat ’80-’90 XX w.). Łącznie kolekcja liczy ok. 2000 nagranych pozycji zapisanych na 106 taśmach magnetycznych szpulowych i 100 kasetach magnetofonowych. Nagrania stanowią cenne uzupełnienie muzealnej oferty wystawienniczej (jako oprawa dźwiękowa wystaw) i edukacyjnej (lekcje muzealne itp.). Muzeum posiada również nagrane na taśmach magnetycznych szpulowych audycje wspomnianego Radia Pomorza i Kujaw z lat 1952-1974 (770 taśm)2. Omawiany zbiór muzealny jest od 2008 r. digitalizowany, obecnie nie istnieje zwarty katalog nagrań, baza danych jest w opracowaniu. Kopie są udostępniane osobom zainteresowanym, np. animatorom kultury, naukowcom itp.
Muzeum Regionalne w Opocznie
Opoczno, Plac Zamkowy 1
www.muzeumopoczno.pl
Wydawnictwem płytowym, które „odsłoniło” archiwalne zasoby fonograficzne Muzeum Regionalnego w Opocznie jest płyta Zagraj mi muzykancie… Tradycyjna opoczyńska muzyka ludowa – efekt projektu o takim samym tytule. Zasoby archiwalne Muzeum to m.in. zapisane na taśmach i kasetach nagrania terenowe Jana Łuczkowskiego, etnografa, regionalisty, pedagoga, wiele lat współpracującego i dokumentującego na terenie województwa łódzkiego z Janem Piotrem Dekowskim. Łuczkowski wykładał w Studium Nauczycielskim w Kielcach na kierunku wychowanie muzyczne, działał też jako nauczyciel muzyki w szkole podstawowej w Odrzywole a także w Liceum Ogólnokształcącym w Opocznie. Jego badania nad muzycznymi tradycjami regionalnymi zwieńczyła rozprawa doktorska Muzykanci ludowi opoczyńskiego i ich rola w kulturze regionalnej. „Potrzebne informacje uzyskiwałem we wsiach, w których istniały kapele tradycyjne i zmodernizowane oraz w tych miejscowościach, w których grywały orkiestry dęte, strażackie i kościelne. Podczas badań terenowych nagrywałem pieśni i przyśpiewki ludowe w wykonaniu zespołów ludowych, wiejskich śpiewaczek, kapel ludowych i solistów instrumentalistów. Nagrań dokonywałem na taśmach i kasetach magnetofonowych. Część z nich przeprowadziłem w latach 90-tych, przygotowując zespoły ludowe, których byłem konsultantem do nagrań audycji Radia Kielce. Kilka taśm magnetofonowych nagrałem z członkami Koła Miłośników Folkloru Opoczyńskiego, założonego w 1979 r. i członkami Oddziału Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, powstałego w 1984 r. Członkowie Koła i Oddziału systematycznie spotykali się w Muzeum Regionalnym w Opocznie, którego byłem dyrektorem. Część zebranych pieśni i przyśpiewek ludowych publikowałem w śpiewnikach i widowiskach scenicznych. Ten zebrany materiał pieśniowy został poddany obróbce i zarejestrowany na nowe nośniki dźwięku” (Łuczkowski 2012: 8).
Muzeum Lubelskie w Lublinie
Dział Etnografii
Lublin, ul. Zamkowa 1
www.muzeumlubelskie.pl
W zasobach archiwalnych Działu Etnografii Muzeum Lubelskiego znajduje się ok. 145 sztuk taśm magnetycznych i szpulowych, na których, podczas badań terenowych w latach 1959-1978 na Lubelszczyźnie, pracownicy Muzeum dokonali rejestracji wywiadów z twórcami ludowymi, opowiadań na temat obrzędowości rodzinnej i dorocznej, wiedzy o świecie, wierzeń, medycyny ludowej i rzemiosł. W nagraniach odnajdujemy również bliżej nieokreśloną ilość pieśni ludowych. Autorami dokumentacji są m.in. Celestyn Wrębiak, Danuta Powiłańska-Mazur, Sabina Dados oraz prof. Roman Reinfuss. W sumie, orientacyjnie w archiwum liczącym 51 taśm magnetycznych szpulowych i 95 kaset magnetofonowych znajduje się ok. 1000 pozycji (wywiadów na określony temat, przeplatanych często wykonaniami pieśni). Do nagrań istnieje spis w formie inwentarza zawierający podstawowe dane o fonogramach, m.in. numer nośnika, numer tekstu, datę nagrania, dane o wykonawcy, miejsce nagrania (miejscowość, powiat). Informacje o ewentualnych rejestracjach pieśni odnajdujemy w rubryce Treść nagrania – tam zapisano incipity a także informacje o sposobie wykonania (np. „z towarzyszeniem orkiestry”). W rubryce uwagi uwzględniono zaś dane o osobach prowadzących eksplorację i indagację oraz uwagi techniczne. 42 taśmy magnetyczne szpulowe i 2 kasety zostały przegrane w całości na nośniki cyfrowe – płyty CD i zarchiwizowane w postaci plików MP3. Do skopiowania po zostało ok. 25 kaset magnetofonowych.
Inne
Prawdziwe cymelium fonograficzne przechowuje Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem. Nagrania Juliusza Zborowskiego na wałkach fonograficznych z 1914 r. zachowały się tam w dobrym stanie i – jak wykazały próby digitalizacji wybranych nośników zorganizowane przez Zbiory Fonograficzne ISPAN we współpracy z wiedeńskim Phonogrammarchiv – warto poddać cały zbiór cyfryzacji i opublikować (Jackowski 2011b: 74-75, 89). Muzeum posiada także późniejsze zapisy dźwiękowe muzyki wokalnej, instrumentalnej i gawęd.
Niewielkie zasoby (ok. 80 pozycji w inwentarzu) niezdigitalizowanych nagrań terenowych z lat ’70. i ’80. XX w. posiada Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie (Dział Dokumentacji Archiwalnej i Fotograficzno-Filmowej, Archiwum Naukowe). Znajdują się tu nagrania śpiewu i gry na instrumentach, wywiady z ludowymi artystami, dokumentacja lokalnych imprez, spotkań i konkursów folklorystycznych. Na taśmach magnetycznych szpulowych (11 sztuk) utrwalono m. in. śpiewy ludowe z okolic Białegostoku, repertuar religijny i obrzędowych z okolic Krasnobrodu, Skępego, nagrania z Kazimierskiego Festiwalu w 1980 r., orkiestr dętych z Radomyśla n. Sanem, a także tradycyjną muzykę z obszarów Niemiec czy Białorusi. W tzw. zbiorze „Audio” Muzeum odnaleźć również można kasety magnetofonowe, płyty CD, pliki cyfrowe w formatach Wave czy MP3, a prócz nagrań terenowych, płyty gramofonowe długo- i krótkogrające – wydawnictwa prezentujące folklor muzyczny (40 szt.). W osobnym zespole Muzeum przechowuje nagrania filmowe, z których wiele dokumentuje również folklor muzyczny.
Zbiór nagrań dźwiękowych utrwalonych na 24 taśmach magnetycznych szpulowych i kilku taśmach magnetycznych w kasecie posiada Muzeum Regionalne w Woli Osowińskiej. Kolekcję stworzył Wacław Tuwalski – nauczyciel i działacz społeczny, komendant obwodu Łuków Batalionów Chłopskich a także, z zamiłowania, aktor, reżyser i scenograf – wraz ze swymi współpracownikami dokumentując m. in. pieśni i muzykę południowego Podlasia. O kolekcję zatroszczyło się Towarzystwo Regionalne im. Wacława Tuwalskiego w Woli Osowińskiej przekazując je do digitalizacji Instytutowi Sztuki PAN.
Nagrania pieśni i muzyki instrumentalnej z Podlasia, autorstwa Aranuty Ady Radzikowskiej oraz (w mniejszej części) Celestyna Wrębiaka z lat ’80. ubiegłego stulecia to z kolei kolekcja 54 kaset magnetofonowych stanowiąca własność Działu Etnografii Muzeum Południowego Podlasia w Białej Podlaskiej. Cenną częścią tego zbioru jest obfita, towarzysząca dokumentacja – księgi nagrań, protokoły oraz transkrypcje tekstowe i melodyczne przygotowane przez Radzikowską – nauczyciela muzyki w szkołach podstawowych oraz gry skrzypcowej Państwowej Szkoły Muzycznej I Stopnia i Zespołu Szkół Muzycznych im. Fryderyka Chopina w Białej Podlaskiej, pracownika miejscowego WDK, Muzeum (Dział Etnografii) a także animatorki regionalnej kultury. Nagrania wraz z całością dokumentacji zostaną zdigitalizowane w 2014 r. w Instytucie Sztuki PAN.
Wiemy również o niewielkich zasobach nagrań dźwiękowych w Muzeum Ziemi Kujawskiej i Dobrzyńskiej we Włocławku zdeponowanym w Dziale Promocji i Edukacji. Najwięcej muzyki znajdziemy tu w nagraniach na taśmach magnetycznych i videofonicznych dokumentujących lokalne imprezy folklorystyczne organizowane od lat ’80. ub. wieku (np. Nalijta wosku na wodę, korowody grup zapustnych we Włocławku i Lubrańcu, Kujawski pirzok, Wesele na Kujawach, Zabawa podkoziołkowa, Przywoływki dyngusowe od Boniewa, Deptanie kapusty, Plon niesiemy plon, Wigilia na Kujawach i inne, znaczna część zrealizowana przez Jana Sieraczkiewicza). Taśmy filmowe o szerokości 8 i 16 mm., na których nagrano filmy poświęcone głównie sylwetkom twórców ludowych (rzeźba, plastyka, ceramika) zostały częściowo przegrane na kasety video a częściowo skopiowane na płyty DVD. Ciekawy materiał zadokumentowano na kasetach video VHS, m.in., odpust w Skępem z 1991 i 1992 r. Również z początku lat ’90. XX w. pochodzą nagrania terenowe grup zapustnych oraz rejestracje autentycznych ówczesnych wesel z wieloma elementami tradycyjnymi. Aktualnie kontynuowana jest dokumentacja grup zapustnych m.in. w Kruszyniu, Lubrańcu, Lubaniu, Szymborzu, Mątwach. Muzeum posiada niewielką kolekcję taśm magnetycznych szpulowych i kaset magnetofonowych z nagraniami wywiadów z twórcami ludowymi.
Nagrania z regionu Sieradzkiego, zapisane na taśmach magnetofonowych w kasecie, płytach CD oraz kasetach video, autorstwa m.in. Małgorzaty Dziurowicz-Kaszuby, częściowo wydane na kasetach magnetofonowych stanowią zasób archiwalny Muzeum Okręgowego w Sieradzu. Pozostając przy regionach centralnej Polski, a zwłaszcza Łódzkiem, Sieradzkiem, Łęczyckiem, Łowickiem, Rawskiem, Opoczyńskiem, Łęczyckiem i in. należy pamiętać też o postaci etnografa Jana Piotra Dekowskiego i jego nieocenionej spuściźnie dokumentalnej – pedagog, wieloletni kustosz łódzkiego Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego a także Muzeum w Tomaszowie wraz z żoną Bronisławą a także z Janem Łuczkowskim, do lat .70. XX w. spisywał a także nagrywał repertuar muzyczny i opisy zwyczajów i obrzędów wspomnianych regionów. Jego spuścizna została przekazana PTL we Wrocławiu oraz Muzeum Regionalnemu w Opocznie.
Zbiory nagrań (ponad sto taśm z nagraniami m.in. z badań terenowych) posiadają również Muzeum Historyczne w Bielsku–Białej, Muzeum Wsi Lubelskiej. Muzeum Podlaskie w Białymstoku dysponuje kolekcją nagrań terenowych przeprowadzonych w latach 1964-1968 przez doc. dra Zenona Sobierajskiego i Alinę Sobierajską (spisu nagrań dokonała Barbara Maślińska). Większe lub mniejsze kolekcje nagraniowe muzyki regionalnej posiadają także: Muzeum Historyczno-Etnograficzne w Chojnicach (nagrania muzyki, śpiewu, zwyczajów, obrzędów i gawęd kaszubskich), Muzeum Regionalne w Jarocinie (m. in. nagrania z l. ’70. ub. wieku), Muzeum Budownictwa Ludowego w Olsztynku, Muzeum Ziemi Złotowskiej, Muzeum na zamku w Łęczycy (nagrania gawęd i opowiadań), Muzeum Ziemi Wieluńskiej (folklor słowny), Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie (m. in. nagrania z siedmiu obozów etnograficznych z lat ’70.-’80. ub. wieku), Muzeum Etnograficzne we Wrocławiu, w Krakowie (m.in. Żywieckie Gody z 1969 r.), Muzeum Historyczne w Krakowie, Muzeum Rzemiosł Ludowych w Biłgoraju, Muzeum Regionalne w Jaśle (rejestracje Jasielskich Okółek), Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce (z Oddziałem w Kadzidle). Źródło z 1984 r. (Lesień-Płachecka 1984: 122) informuje o zasobach Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi i o złym stanie technicznym zgromadzonych tam nagrań.
[1] Koncepcja metod digitalizacji powstawała również w ramach konsultacji pracownika Muzeum ze Zbiorami Fonograficznymi Instytut Sztuki PAN.
[2] Na jednej z tych taśm z zapisem audycji folklorystycznych „przetrwała” prawdopodobnie kopia jednego ze wspomnianych nagrań zrealizowanych przez prof. Łucjana Kamieńskiego po wojnie (Kostrzewa 2008: 119-120).
Kolekcje powstałe przy regionalnych instytucjach kultury
Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ
Nowy Sącz, ul. Długosza 3
www.mcksokol.pl
Bogate archiwum nagrań dźwiękowych i audiowizualnych dokumentujących dziedzictwo kulturowe Małopolski zdeponowane w Dziale Animacji i Dziedzictwa Kulturowego (sekcja Dziedzictwa Kulturowego) posiada MCK Sokół. To m.in. rejestracje gry, śpiewu, tańców, gwary (gawędy), wywiadów z twórcami ludowymi, konkursów, przeglądów a także specjalnie przygotowanych przez pracowników Centrum materiałów szkoleniowych np. w zakresie dawnych tańców czy też rozmowy z ekspertami, jurorami. Udokumentowane zostały również inscenizacje zwyczajów i obrzędów ze śpiewem i muzyką w wykonaniu Zespołów Regionalnych z każdego z 14 subregionów Małopolski. Na tych unikatowych nagraniach zapisano popisy wielu nieżyjących już muzyków, śpiewaków, tancerzy czy gawędziarzy. W zbiorze, tworzonym od lat ’70. XX w. znajdują się: taśmy magnetyczne szpulowe (332 szt., nagrania z lat 1979-1933); kasety magnetofonowe (110 szt. z lat 1985-2003) a także nośniki informacji cyfrowej – płyty CD (1999-2012). Nagrania audiowizualne to 550 taśm video VHS (1984-2003), 47 szt. taśm Hi8 (2003-2004) oraz taśmy DV (2005-2012) – ok. 1100 godzin nagrań. Obecnie trwa digitalizacja kaset VHS i taśm DV do formatu MPEG 2 i archiwizacja na płytach DVD a także rozpoczęto przegrywanie nagrań audio. Dofinansowanie projektu pozwoliłoby na archiwizację plików dźwiękowych i audiowizualnych. Nagrania DV z lat 2009-2012 (ok. 600 godz. materiału) zostały już w całości skopiowane. Nagraniom dźwiękowym jak i audiowizualnym towarzyszą tzw. spikerki – spisy nagrań. Tworzona jest obecnie komputerowa baza danych w programie MS Excel. Archiwum jest otwarte, współcześnie realizowane nagrania zapisywane są na kartach pamięci i archiwizowane na płytach DVD we wspomnianym formacie. Zbiory są wykorzystywane głównie przez Centrum, zwłaszcza w celach edukacyjnych, szkoleniowych (dla kierowników, instruktorów zespołów i grup regionalnych) a także w celach naukowych, badawczych. Nagrania są udostępniane zainteresowanym, jednocześnie trwają prace nad regulaminem udostępniania zasobów.
Centrum Kultury i Sztuki im. Andrzeja Meżeryckiego
Scena Teatralna Miasta Siedlce
Siedlce, ul. Bpa I. Świrskiego 31
Imponujące zbiory nagrań zdeponowane w Centrum powstały podczas badań terenowych prowadzonych przez Wandę Księżopolską na terenie byłego województwa siedleckiego, południowego Podlasia i wschodniego Mazowsza. Dokumentacja obejmuje: nagrania wywiadów przeprowadzonych podczas obozów folklorystycznych – 113 kaset magnetofonowych i 2 nagrania video DVD; nagrania w terenie gry i śpiewu oraz wywiady z wykonawcami dotyczące zwyczajów dorocznych o okresie Bożego Narodzenia, Wielkanocy, ostatków – 43 kasety i 2 nagrania video DVD; dokumentacja lokalnych imprez: Kolędnicy (widowiska obrzędowe, kolędy i pastorałki), Kusaki (gawędy, grupy przebierańców), Tradycje wielkanocne (gawędy, pieśni wielkanocne i kolędnicze), Przegląd Zespołów i Solistów Ludowych Województwa Siedleckiego (kapele, zespoły śpiewacze, soliści instrumentaliści i śpiewacy), Powiślaki (regiony nadwiślańskie, kapele, soliści instrumentaliści i śpiewacy), Przy źródełku (gawędy o cudach i niezwykłych wydarzeniach, pieśni religijne), Jesienne wieczory (widowiska obrzędowe), Adwentowe granie (konkurs gry na ligawkach) – 353 kasety magnetofonowe, 90 zapisów video na kasetach VHS i 5 na płytach DVD. W sumie archiwum liczy 509 kaset magnetofonowych, 94 kasety video VHS oraz 5 płyt DVD. Ponieważ nie wszystkie nagrania zostały dotąd dokładnie opisane nie sposób określić ilości zarejestrowanych pieśni czy melodii. Dotychczas opisano 42 kasety magnetofonowe. Część nagrań z przeglądów Powiślaki została zdigitalizowana w 2009 r. w Instytucie Sztuki PAN1. Materiały są stopniowo transkrybowane i wykorzystywane do opracowania wydawnictw.
Łódzki Dom Kultury
Łódź, ul. Traugutta 18
www.ldk.lodz.pl
Współczesne, lecz bogate i cenne – ze względu na autentyzm i przekaz dawnego, unikatowego repertuaru – nagrania dokumentalne stanowią zasób fonograficzny Ośrodka Regionalnego ŁDK. Jest to dokumentacja terenowa z obszarów obecnego województwa łódzkiego – regionów etnograficznych: Sieradzkiego, Wieluńskiego, Łęczyckiego, Opoczyńskiego, Rawskiego i Łowickiego. W nagraniach, realizowanych przez Ewę Sławińską-Dahlig od 2003 r. na nośnikach optyczno-cyfrowych typu Mini-Disc (ok. 45 szt.) udokumentowano muzykę i śpiewy w wykonaniu autentycznych skrzypków solistów, kapel, śpiewaków a także zespołów śpiewaczych. W zbiorze znajduje się również 5 kaset magnetofonowych, na których udokumentowano Przegląd Folklorystyczny Tradycje organizowany przez ŁDK. Zbiór jest opisany (podstawowe dane o nagraniu i wykonawcach), opatrzony sygnaturami i skatalogowany komputerowo. Wybrane nagrania z lat 2003-2007 (79 przykładów) zostały opublikowane na wydanym w 2007 r. przez ŁDK dwupłytowym albumie Tradycje muzyczne Polski Środkowej.
Wojewódzki Dom Kultury w Rzeszowie
Rzeszów, ul. S. Okrzei 7
www.wdk.podkarpackie.pl
Rzeszowski Dom Kultury posiada jedne z najbogatszych zbiorów nagrań konkursów tańca tradycyjnego, spotkań cymbalistów i teatrów obrzędowych. Placówka w swych zbiorach przechowuje nagrania dźwiękowe i audiowizualne dokumentujące działania WDK na miejscu (imprezy i konkursy folklorystyczne o zasięgu lokalnym, wojewódzkim i ogólnopolskim) a także materiały z dokumentacji terenowej w województwie podkarpackim. Utrwalono w nagraniach m.in. edycje: wojewódzkiego konkursu Ludowe Obrzędy i Zwyczaje, Ogólnopolskich Spotkań Cymbalistów, przeglądów Wesele Podkarpackie, Parad Straży Grobowych („Turków”). Ważne miejsce zajmuje dokumentacja przeglądów kapel ludowych i Ogólnopolskiego Konkursu Tradycyjnego Tańca Ludowego, prowadzona w przypadku tej drugiej imprezy od 1984 r. (Zgorzelski 2011: 135-136). Od 1986 r. WDK archiwizuje nagrania ze Światowego Festiwalu Polonijnych Zespołów Folklorystycznych. Archiwum liczy aktualnie ok. 200 szt. kaset video typu VHS (wszystkie zostały przegrane na płyty DVD) oraz ok. 400 szt. płyt CD i DVD. Zbiory przechowywane są w tzw. wideotece Wojewódzkiego Domu Kultury. Gromadzeniem, opisywaniem i opracowywaniem zajmują się pracownicy Działu Multimedialnych Technik Upowszechniania Kultury. Nie wszystkie nagrania zostały jeszcze skatalogowane. Materiał źródłowy jest wykorzystywany w celach edukacyjnych, popularyzatorskich a także do badań naukowych i działań artystycznych – po nagrania sięgają zwłaszcza etnografowie, regionaliści (znaczną część zainteresowanych stanowią np. pracownicy wyższych uczelni, doktoranci), choreografowie, instruktorzy tańca ludowego. Zbiory z reguły nie są udostępniane jednak istnieje możliwość zamówienia kopii danego nagrania.
Wojewódzki Dom Kultury im. Józefa Piłsudskiego w Kielcach
ul. ks. Piotra Ściegiennego 2
www.wdk-kielce.pl
Archiwum dokumentacji audiowizualnej lokalnych imprez folklorystycznych, konkursów, festiwali posiada WDK w Kielcach. Nagrania dokumentują kolejne edycje Buskich Spotkań z Folklorem (dokumentacja dźwiękowa i audiowizualna), Ogólnopolskiego Przeglądu Zespołów KGW, Przeglądów Zespołów Kolędniczych, Przeglądów Zespołów Obrzędowych, Dziecięcej Estrady Folkloru. W zasobach archiwalnych odnajdziemy również reportaże Portalu Informacji Kulturalnej dotyczące folkloru świętokrzyskiego. Najstarsze nagrania zapisane są na taśmie filmowej 8 i 16 mm. (nagrania wydarzeń organizowanych przez WDK, zbiór bliżej nieokreślony ilościowo), 26 taśmach video typu VHS (część archiwum zakładowego WDK, rejestrowane od 1988 r.) oraz na 38 płytach DVD (stanowią archiwum Portalu Informacji Kulturalnej Województwa Świętokrzyskiego, rejestrowane od 2008 r.) i 40 CD (te znajdują się w posiadaniu instruktorów Działu Dziedzictwa Kulturowego i nie zostały dotąd skatalogowane). Zbiory nie są systematycznie digitalizowane. Kopie wykonuje się w miarę potrzeb wynikających z aktualnego zapotrzebowania pracowników WDK. Skatalogowany w formie spisu został zbiór taśm VHS z lat 1988-1999. Dla płyt DVD istnieje katalog komputerowy.
Inne
Dokumentację imprez folklorystycznych, gromadzących wykonawców z Małopolski posiada Dom Ludowy w Bukowinie Tatrzańskiej a także Biuro Promocji Zakopane (Festiwal Ziem Górskich). Wojewódzki Ośrodek Kultury w Lublinie dysponuje nagraniami edycji Międzywojewódzkiego Sejmiku Wiejskich Teatrów organizowanych w Stoczku Łukowskim (nagrania z lat 2000-2004 na 15 kasetach VHS i z lat 2005-2013 na 36 płytach DVD) oraz Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kaziemierzu n. Wisłą (od. 1995 do 2000 r. – 74 kasety VHS, od 2006 r. 80 płyt DVD). Nagrania z Lubelskiego można jeszcze znaleźć w Janowskim Ośrodku Kultury i w Szkole Suki Biłgorajskiej. Nagraniami zarejestrowanymi na 100 kasetach VHS, jak dotąd nieskatalogowanymi, dysponuje Suwalski Ośrodek Kultury2. Cenne nagrania z północno-wschodniego zakątka kraju posiada również Dom Kultury Litewskiej w Puńsku. Zbiór archiwalnych nagrań, dokumentujących występy zespołów, kapel i śpiewaków ludowych podczas kolejnych edycji festiwalu Tydzień Kultury Beskidzkiej posiada Regionalny Ośrodek Kultury w Bielsku-Białej. Nagrania muzyki tradycyjnej odnajdziemy również w Centrum Kultury Zamek w Poznaniu, w radomskim Domu Kultury, w Nadbałtyckim Centrum Kultury w Gdańsku (nagrania A. Sutkowskiego). Nagrania gromadził także dawny Wojewódzki Dom Kultury w Legnicy.
[1] Digitalizacja wybranych nośników związana była z wydaniem książki Pieśni Marianny Rokickiej i zespołu z Rudzienka gm. Kołbiel. Siedlce-Lublin: Stowarzyszenie Twórców Ludowych, Zarząd główny w Lublinie; Centrum Kultury i Sztuki w Siedlcach. Do tej publikacji dołączono 3 płyty CD, przygotowane w Instytucie Sztuki PAN, prezentujące dokumentalne zapisy muzyki. To kolejna unikatowa i bezprecedensowa monograficzna pozycja fonograficzna poświęcona konkretnej wykonawczyni ludowej i jednemu zespołowi.
[2] Interesujące nagrania dokumentujące tradycje muzyczne północno-wschodniej Suwalszczyzny posiada Litewskie Centrum Kultury Ludowej w Wilnie, które w latach 1991-1994 organizowało na tych terenach ekspedycje badawcze.
Kolekcje przy stowarzyszeniach, fundacjach, organizacjach regionalnych
Archiwum Muzyki Wiejskiej
Fundacja Muzyka Odnaleziona
Warszawa, Al. Szucha 16 m 24
www.archiwummuzykiwiejskiej.pl
www.muzykaodnaleziona.pl
Znaną, tworzoną początkowo, od 1980 r. prywatnie, kolekcją dokumentalnych nagrań dźwiękowych i audiowizualnych polskiej muzyki tradycyjnej są zbiory stworzone przez Andrzeja Bieńkowskiego. „To, co wyróżnia działalność Andrzeja Bieńkowskiego jako dokumentalisty tradycji muzycznych to niezwykła konsekwencja i systematyczność […] badań […], która zaowocowała największym w Polsce regionalnym fono- i wideofonicznym zbiorem muzyki instrumentalnej […]. W ponad trzech czwartych jest to zbiór unikalny, tzn. obejmujący jedynie nagrania odnalezionych muzyków. […] Bieńkowski patrzy na wiejską kulturę muzyczną dość realistycznie, skrzypków i harmonistów słucha i ocenia jako nienasycony koneser i miłośnik, a nie muzyk akademicki […] czy etnomuzykolog […]” (Dahlig 1995: 12-13). Od 2012 r. kolekcja ta stanowi depozyt powstałej wówczas Fundacji Muzyka Odnaleziona, której celem jest m.in. digitalizacja, opracowanie i udostępnianie zbiorów. Nagrania i dokumentacja Andrzeja Bieńkowskiego, malarza, wykładowcy warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, z zamiłowania etnografa i pisarza, znane są szerszemu gronu miłośników ludowych tradycji muzycznych dzięki publikacjom książkowo-płytowym – w serii Muzyka Odnaleziona (12 płyt CD) – a także popularnym wydawnictwom książkowym. Istotną częścią zbiorów jest kolekcja fotografii, także archiwalnych, pozyskanych od wiejskich muzyków i ich rodzin. Audiowizualna dokumentacja terenowa Bieńkowskiego jest niejako paralelą (nurt realistyczny wraz z romantyzmem w ahistorycznym znaczeniu pojawił się w jego twórczości również od początku l. ’80. ub.w.) pasji i zainteresowań malarskich, które Wiesław Juszczak określił jako swego rodzaju „poetycko-etnograficzną dokumentację” (Juszczak 1995). Swe wędrówki terenowe, rozpoczęte w czasach transformacji ustrojowej i silnych przemian wsi polskiej m.in. po Radomskiem, Grójeckiem, Opoczyńskiem, Rawskiem, Łowickiem, Lubelszczyźnie, podczas których swą uwagę, mikrofon i obiektyw skupił autor na odchodzących w niepamięć ostatnich wiejskich muzykantach, Andrzej Bieńkowski rozszerzył w 2013 r. o Ukrainę, a następnie o Białoruś. „Robiliśmy unikalne nagrania i filmy, bez stresu i w naturalnych warunkach, w domach muzykantów. Zbiory dotyczą prawie całej Polski, Ukrainy i Białorusi, to ok. 1500 muzykantów, no i śpiewaczki. W tym rekonstrukcje 80 kapel. Archiwum zawiera zarówno nagrania najstarszych typów kapel wiejskich, jak i współczesnej muzyki weselnej. Tysiące zdjęć terenowych. I perła naszej kolekcji – zdjęcia zrobione przez pierwszych fotografów ze wsi. Fotografowali wesela, zabawy, pogrzeby, codzienne życie…” (Bieńkowski: http://muzykaodnaleziona.pl/w-zbiorach/115-o-zbiorach-fundacji)
Zbiory, zawierające nagrania audio (ok. 400 godzin nagrań realizowanych na taśmach magnetycznych w kasecie od 1975 r. do 1996 r.) i filmy (rejestracje repertuaru muzykantów solistów, kapel, ludowych śpiewaków, nagrania wywiadów na taśmach: VHS od 1985 do 1997 r. – 195 godzin materiału; Hi8 od 1996 do 2001 r. – 80 taśm, 122 godz. materiału; DV od 2001 do 2006 r. – 185 godz. materiału; HDV od 2006 r.) oraz fotografie są sukcesywnie prezentowane na powstającej stronie internetowej archiwum (http://archiwummuzykiwiejskiej.pl). Obecnie można tam znaleźć większość zdigitalizowanych zbiorów fotografii, zaś krótkie fragmenty wybranych filmów są dostępne na stronie fundacji Muzyka Odnaleziona w odpowiednich zakładkach regionalnych. Fundacja udostępnia również krótkie materiały filmowe na swym kanale YouTube zaś na multimedialnym portalu Narodowego Instytutu Audiowizualnego NINATEKA, udostępniającym dokumenty i audycje o sztuce i kulturze obejrzeć można obecnie 27 krótkich filmów dokumentalnych Andrzeja Bieńkowskiego, stworzonych przez autora we współpracy z Instytutem (są to zresztą jedyne materiały dostępne w NINATECE w zakładce muzyka ludowa). W 2012 r. został zdigitalizowany zbiór nagrań zrealizowanych na taśmach Hi8. W 2013 r. opisano 185 taśm video (501 rekordów) z czego zdigitalizowano 105 taśm. Katalog taśm MDV (60 min.) z lat 2001-2006 obejmuje opis ponad 180 nośników. Katalogi tych nagrań są dostępne w Internecie w postaci pliku PDF na stronie Fundacji w zakładce Zbiory. Dostępne katalogi uwzględniają ogólne informacje o nagraniu: sygnatura nośnika, miejsce i data nagrania/wydarzenia, numer nagrania, ogólny opis nagrania, imię i nazwisko wykonawcy, datę urodzenia, miejsce zamieszkania wykonawcy oraz instrument, na jakim gra. Generalizacja opisu dokumentów wynika z faktu, iż zbiory tworzone były nie do celów stricte naukowych czy badawczych lecz popularyzatorskich. Aktualnie trwają prace nad digitalizacją zbioru nagrań dźwiękowych i filmowych i zapewnieniem szerszego dostępu do nieopublikowanych dotąd nagrań w latach. Prace digitalizacyjne pozwolą również na dokładne opracowanie metadanych i określenie zasobów archiwum – jednostek archiwalnych w postaci pojedynczych pieśni, melodii instrumentalnych, wywiadów (aktualnie numer nagrania określa np. całą sesję nagraniową z muzykiem lub zespołem). Archiwum pozyskuje także materiały – zwłaszcza fotografie – od prywatnych właścicieli, kolekcjonerów, zbieraczy i dokumentalistów. W kolekcji znajduje się również niewielka ilość (ok. 2 godz. materiału) taśm magnetycznych szpulowych pozyskanych ze zbiorów prywatnych, na których znajdują się nagrania wesel z lat ’50-60. ub. wieku. Materiały archiwalne, np. fotografie w pełnej rozdzielczości udostępniane są bezpłatnie do badań naukowych i do celów edukacyjnych na mocy umowy dotyczącej udostępniania, którą należy zawrzeć z Fundacją. W przypadku projektów komercyjnych oraz wykorzystania nagrań w celach prywatnych Fundacja określa opłatę za wykorzystanie.
Archiwalnymi nagraniami dźwiękowymi i audiowizualnymi dysponuje również, obok wielu innych rodzajów archiwaliów, Stowarzyszenie Twórców Ludowych w Lublinie. Wideoteka i taśmoteka zawiera ponad 5000 pozycji. Nagrania są podzielone na grupy tematyczne: tańce polskie, zwyczaje i obrzędy, ginące umiejętności, kapele i zespoły śpiewacze, imprezy, sylwetki twórców, festiwale. Archiwalia dźwiękowe i audiowizualne – częściowo publikowane w wydawnictwach płytowych – zgromadziły m.in. Fundacja Muzyka Kresów, Fundacja Ważka, Stowarzyszenia Krusznia i Tratwa, Muzyka Zakorzeniona (nagrania video Piotra Baczewskiego), Ośrodek Pogranicze – sztuk, kultur, narodów w Sejnach, węgorzewska Fundacja Dziedzictwo Nasze (dokumentacja na VHS dawnych Jarmarków Folkloru woj. suwalskiego, częściowo zdigitalizowane), warszawskie Stowarzyszenie Dom Tańca. Ta ostatnia instytucja dokumentuje od 1994 r. (nagrania audio) m.in. spotkania z muzykantami i śpiewakami odbywające się w Warszawie – np. w Klubie Studenckim Remont, Stołecznym Centrum Edukacji Kulturalnej czy w ówczesnym WOK przy ul. Elektoralnej a także w warszawskich kościołach (cykl koncertów pt. Pozwól mi Twe Męki śpiewać). Nagrania te – 100 płyt CD – zostały zdeponowane w 1998 r. w Zbiorach Fonograficznych ISPAN. Obecnie, w ramach współpracy Stowarzyszenia z Instytutem, zbiór jest opracowywany i opisywany. Po 1998 r. nagrań na kasetach DAT, minikasetach video, kartach pamięci, dokonywali indywidualni członkowie Stowarzyszenia. Od kilku lat przybywa materiału audiowizualnego (od 2003 r. nagrania video) z organizowanych przez Stowarzyszenie w różnych miejscach kraju Taborów, warsztatów, koncertów, imprez, przedstawień a także indywidualnych wypraw terenowych członków Domu Tańca do najstarszych żyjących muzykantów i śpiewaków. Niestety, zasób ten, dotyczący zwłaszcza eksploracji w terenie jest dość rozproszony i nieopracowywany systematycznie. Ze współczesnych możliwości, jakie daje Internet korzysta wrocławska Centrala Muzyki Tradycyjnej, sukcesywnie publikując, obok innych materiałów, nagrania w wirtualnej Audiotece. Zbiory organizacji to w większości nagrania autorstwa Olgi Chojak powstałe w latach 1998-2013 na Suwalszczyźnie, Podlasiu, Mazowszu, Lubelszczyźnie, w Sieradzkiem, na Dolnym Śląsku a także kopie pozyskane od prywatnych zbieraczy. Prócz nagrań gry, śpiewu i wywiadów z twórcami ludowymi zapisanych na kasetach magnetofonowych (ok. 100 szt.), w plikach dźwiękowych i audiowizualnych zarchiwizowanych na dyskach i płytach, odnajdziemy tu dokumentację warsztatów nauki tradycyjnego repertuaru, nagrania z konferencji, festiwali, koncertów. Zbiory nie są dotąd skatalogowane, trwa digitalizacja nagrań najstarszych. Współczesne, realizowane od 2005 r. nagrania gry, śpiewu a także dokumentację imprez, spotkań, widowisk, obrzędów i zwyczajów (niedziela palmowa, dożynki, kolędnicy, pasterka, zielone świątki), konkursów odbywających się z udziałem lokalnych muzyk, solistów a także zespołów dziecięcych posiada Stowarzyszenie Miłośników Kultury Ludowej w Chabówce. To zbiór płyt CD, DVD (ok. 70 szt.) i taśm filmowych Hi8. Cześć materiału została wydana na 5 płytach CD. Warto wspomnieć też o zasobach Towarzystwa dla Natury i Człowieka czy Stowarzyszeniu Muzyków Ludowych w Zbąszyniu, Towarzystwa Miłośników Ziemi Pszczyńskiej (niewielka ilość nagrań z przeglądów).
Zbiory prywatne
Choć zasłużeni badacze folkloru, regionaliści, etnografowie najczęściej współpracowali z muzeami, domami i ośrodkami kultury itp., nie zawsze ich spuścizna dokumentacyjna w całości pozostaje w dyspozycji tych instytucji. Tak jest np. w przypadku nagrań dokonanych na kasetach magnetofonowych przez znanego badacza regionu łowickiego – Henryka Świątkowskiego (1909-1999). Kolekcja ponad 20 kaset została przekazana Zbiorom Fonograficznym Instytutu Sztuki PAN. Obecnie jest planowana digitalizacja tych nagrań i opublikowanie materiałów dokumentalnych. Niestety, bliżej nieznany jest los nagrań realizowanych przez innego badacza i dokumentalistę łowickich tradycji muzycznych – Mariana Moskwę.
Kolekcję nagrań dokumentującą folklor Suwalszczyzny stworzyła znana lipska twórczyni ludowa, specjalizująca się w plastyce obrzędowej, Krystyna Cieśluk – emerytowany pracownik Miejsko-Gminnego Ośrodka Kultury w Lipsku. Przez wiele lat dokumentowała ona folklor muzyczny i taneczny obszaru gminy Lipsk i gmin sąsiednich. Kolekcją, na którą składają się taśmy magnetyczne szpulowe (ok. 50 godz. nagrań), kasety magnetofonowe (ok. 200 sztuk) i kasety video VHS (ok. 46 godz. nagrań), zaopiekował się MGOK w Lipsku – obecnie trwają prace nad projektem digitalizacji zbioru. Nagrania audio, realizowane od lat ’70. ubiegłego wieku, oprócz lokalnych pieśni i muzyki, dokumentują też wywiady etnograficzne, zwłaszcza o miejscowych obrzędach i zwyczajach. Najstarsze nagrania filmowe to 15 taśm celuloidowych o szerokości 8 i 16 mm. z lat ’70. XX w., na których nagrano m.in. widowiska obrzędowe, wesele lipskie odtworzone z inicjatywy Krystyny Cieśluk przez miejscowy zespół folklorystyczny w 1974 r. na podstawie opisów przekazanych przez najstarszych mieszkańców Lipska (materiały te znajdują się obecnie w zasobach Towarzystwa Przyjaciół Lipska). Nagrania video powstały w latach 1980-1995 i przedstawiają sylwetki i prace lipskich twórców ludowych. Materiały te wykorzystywano wielokrotnie jak źródło informacji dla np. prac magisterskich podejmujących temat lokalnych tradycji. Nagrania te są także cennym źródłem materiału dla Zespołu Regionalnego Lipsk, kultywującego autentyczny repertuar wykonywany w gwarach pogranicza polsko-czarnoruskiego.
Sporą kolekcję nagrań (częściowo tematycznie pokrywającą się z zasobem Stowarzyszenia Dom Tańca) stworzył Remigiusz Mazur-Hanaj – współtwórca i wieloletni prezes Stowarzyszenia. Jest on autorem dokumentów znanych z serii płytowej In Crudo. Nagrania tworzone od 1993 r. obejmują głównie teren Mazowsza (Puszcza Biała i Zielona, Radomskie, okolice Wołomina, Powiśle Meciejowickie, Łowickie), Lubelszczyznę a także częściowo Suwalszczyznę, Łęczyckie, Kieleckie, Podkarpacie. To ok. 200 godzin nagrań na DAT i DCC, dotąd niezdigitalizowane. Tworzona od 2009 r. przez Stefana Żuchowskiego dokumentacja zabaw, festynów, przeglądów folklorystycznych, festiwali, Taborów Domu Tańca, warsztatów stanowi obecnie kolekcję – prywatne archiwum nagrań filmowych Starzy i nowi muzykanci. Rejestracje dokonywane na kasetach mini DV skupiają się na temacie ruchu revival i zjawisku współczesnej transmisji tradycji. Autor nagrań, artysta malarz utrwalił do chwili obecnej ok. 200 godzin materiału, z czego połowa została zabezpieczona na dyskach a całość w sposób ogólny opisana i skatalogowana. Archiwum powstaje z myślą o przygotowywaniu filmów poświęconych interesującym autora zjawiskom. Wiele dotychczas zrealizowanych dokumentów udostępniono w Internecie na kanale YouTube.
Aktualnie, w wyniku powszechnej dostępności i popularności urządzeń rejestrujących dźwięk i obraz (od aparatów telefonicznych począwszy) niemal każdy muzyk ludowy czy miłośnik śpiewu, muzyki i tańca ludowego prowadzi mniej lub bardziej zaawansowaną dokumentację. Osoby kultywujące czy rekonstruujące tradycyjny śpiew czy muzykę niejednokrotnie nagrywają swych mistrzów in crudo lub podczas spotkań warsztatowych. Obfity w ostatnich latach „wysyp” cennych wydawnictw fonograficznych a także produkcji filmowych dokumentujących wciąż żywą tradycję niemal za każdym razem wiąże się z wytworzeniem znacznej ilości materiału archiwalnego. Nagrania filmowe Witolda Brody z m.in. Rzeszowszczyzny, Mazowsza, Warmii, dokonane w 2009 r. oprócz muzyki instrumentalnej dokumentują również ludowe nabożeństwa majowe, śpiewy przy zmarłym. Dokumentacja, dzięki współpracy autora z Instytutem Sztuki PAN została udostępniona on-line na portalu DISMARC/Europeana. Pisząc o filmie należy wspomnieć o działalności dokumentacyjnej Jagny Knittel i projektach poszukiwania pieśni na Ukrainie. Obfitą dokumentację m.in. powiatów augustowskiego, sokólskiego a także Grodzieńszczyzny w ponad 50 miejscowościach u ponad 100 śpiewaków (ok. 40 godz. nagrań) stworzył Marcin Lićwinko. Do śpiewaków i muzyków m.in. na Podlasiu, Suwalszczyźnie i Polesiu (zwłaszcza ukraińskim) z mikrofonem dociera od 2008 r. Julita Charytoniuk. Tych dwoje młodych śpiewaków-dokumentalistów współpracuje od niedawna w zakresie dokumentacji terenowej ze Zbiorami Fonograficznymi ISPAN. Na Mazowszu projekty związane z dokumentacją dźwiękową pieśni i muzyki tradycyjnej – także we współpracy z Instytutem Sztuki – prowadzą m.in. Karolina Podrucka czy Mateusz Niwiński. Interesujące nagrania dokumentalne z Mazowsza, z okolic Ciechanowa, Przasnysza, Pułtuska, Makowa Maz. i z Puszczy Zielonej zgromadził skrzypek Bartosz Niedźwiecki. Indywidualne archiwa „domowe”, złożone często tylko z kilku sztuk – za to przeważnie cennych – nagrań znajdują się często u muzykantów – pasjonatów w zasadzie na terenie całej Polski. Sporo nagrań znajduje się w prywatnych kolekcjach muzyków m.in. z Podhala i Małopolski u Bartłomieja Koszarka, Krzysztofa Trebuni-Tutki, Jana Karpiela Bułecki, Tomasza Skupnia (syna), Piotra Majerczyka, a także potomków muzykanckich rodów, np. Edwarda Styrczuli-Maśniaka. Niebawem na płycie „Gajdosze” usłyszymy pozyskane przez Macieja Szymonowicza nagrania z prywatnych zbiorów muzykanta i budowniczego instrumentów ludowych Józefa Maślanki. To dokument, na którym utrwalono muzykowanie rodziny Maślanków z Hali Boraczej w Żabnicy (Beskid Żywiecki). Dokumenty z Kielecczyzny gromadzi i publikuje w Internecie harmonista Adam Kocerba. Cenne nagrania Stanisława Klejnasa zgromadził harmonista i bębnista Jan Szczechowicz. Nagrania gromadzi również Józef Murawski – kierownik zespołu Pogranicze z Szypliszk. Zbiór cennych nagrań zebrała śpiewaczka łowicka Bogusława Świderek (ur. w 1947 r. w Drzewcach, gm. Lipce Reymontowskie), która utrwaliła na taśmach magnetofonowych wiele pieśni łowickich w wykonaniu najstarszych śpiewaczek lipeckich (Ireny Kostrzewy, Bronisławy Dziuda, Aleksandry Dziuda, Heleny Majcher, Honoraty Chmurskiej, Władysławy Kroc, Ewy Stefaniak). Celem rejestracji było pozyskanie repertuaru dla siebie oraz dla zespołu lipeckiego, którego członkinią jest autorka nagrań (Jackowski 2007: 105). Jej nagrania zostały zdigitalizowane i zarchiwizowane w Zbiorach Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN. Do Instytutu Sztuki PAN napływa coraz więcej tego typu nagrań z kolekcji prywatnych powiększając tym samym zasób zbioru centralnego.
BIBLIOGRAFIA:
Baliszewska, Maria
1999 – Zbiory kultury ludowej w Radiowym Centrum Kultury Ludowej PR Warszawa, w: „Twórczość Ludowa” nr 3-4, s. 45-48.
Bartkowski, Bolesław (red.)
1990 – Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały, t. I. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Bartkowski, Bolesław
1987 – Polskie śpiewy religijne w żywej tradycji. Style i formy. Kraków: PWM.
Bartmiński, Jerzy
1999 – Jak archiwizować materiały folklorystyczne?, w: „Twórczość Ludowa” nr 3-4, s. 38-40.
Bączkowska, Grażyna
1990 – O zawartości i zasadach organizacji Archiwum Etnolingwistycznego UMCS w Lublinie, w: „Twórczość Ludowa”, nr 4, s. 45-47.
Dahlig, Piotr
1995 – Andrzej Bieńkowski jako etnograf muzyczny, w:Andrzej K. Bieńkowski. Świat obok nas. Obrazy i fotografie. Przysucha: Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze, s. 11-15.
2002 – Dudy wracają do mody, w: „Duda i kozieł”. Wielkopolskie Spotkania Budowniczych Dud i Kozłów. Materiały szkoleniowo-informacyjne, nr 6. Stowarzyszenie Muzyków Ludowych w Zbąszyniu, Poznań, s. 9-24.
1999 – Zbiory fonograficzne Instytutu Sztuki PAN, w: „Twórczość Ludowa” nr 3–4, s. 29–33.
Dorosz, Piotr
2013 – Stanisław Woźnica – muzyk totalny, w: Rocznik Mińskomazowiecki” t. 21, s. 127-141.
Gacek, Gabriela
2008 – Radiowe audycje Józefa Majchrzaka jako dokument folkloru muzycznego
terenów Śląska. Praca licencjacka napisana w Instytucie Kulturoznawstwa, Zakład Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego pod kier. dr hab. Bożeny Muszkalskiej, Wrocław.
Jackowski, Jacek
2011 – Historical outline of phonographic, visual and audiovisual documentation of Polish traditional dances (or from a pencil, through a phonograph to a camera). Rys historyczny dokumentacji fonograficznej, wizualnej i audiowizualnej polskich tańców tradycyjnych, czyli od ołówka, przez fonograf do kamery, w: Folk Dances Now and Then. In the light of Polish and Norwegian Experience. Tradycyjny Taniec ludowy dawniej i dziś w świetle doświadczeń polskich i norweskich. Praca zbiorowa pod redakcją Tomasza Nowaka. Kielce: Wojewódzki Dom Kultury w Kielcach, s. 83-92; 93-122.
2011b – Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań dźwiękowych zarejestrowanych w ramach Akcji Zbieranai Folkloru Muzycznego (1950-1954): Historyczne i ideowe uwarunkowania ogólnopolskiej Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego. Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie dokumentalnych nagrań, w: Chrońmy dziedzictwo fonograficzne Druga i Trzecia Ogólnopolska Konferencja Fonotek, Radom 2008, Gdańsk 2009. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Sekcja Fonotek. Biblioteka Narodowa, s. 67-115.
2013 – Pierwszy Podhalański Popis Konkursowy Ludowych Muzyk Góralskich. Zakopane. 18-20 kwietnia 1952. Nagrania ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN. Tekst bookletu (s. 120-28) do dwupłytowego albumu CD pod takim samym tytułem, wydanym w serii ISPAN Folk Music Collection vol. 8, s. 12-28.
Juszczak, Wiesław
1995 – Andrzej K. Bieńkowski. Świat obok nas. Obrazy i fotografie. Przysucha: Muzeum im. Oskara Kolberga w Przysusze, s. 3.
Kostrzewa, Agnieszka
2008 – Idee i dramaty. O życiu i pracy badawczej Łucjana Kamieńskiego, w: W kręgu badaczy kultury Kaszub i Pomorza XIX i XX wieku: IX Konferencja Kaszubsko-Pomorska, Słupsk 11-12 XII 2006, pod red. Józefa Borzyszkowskiego, Słupsk, Muzeum Pomorza Środkowego, 2008, s. 107 – 122.
Krawczyk-Wasilewska, Violetta
1986 – Współczesna wiedza o folklorze. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kruczkowski, Stefan
2011 – Doświadczenia i postulaty w zakresie przechowywania, konserwacji i odkażania nośników fonograficznych,w: Chrońmy dziedzictwo fonograficzne Druga i Trzecia Ogólnopolska Konferencja Fonotek, Radom 2008, Gdańsk 2009. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich. Sekcja Fonotek. Biblioteka Narodowa, s. 28-39.
Lange, Roderyk
1960 – Taniec ludowy w pracach Muzeum Etnograficznego w Toruniu. Metoda pracy i kwestionariusz. Toruń: Muzeum Etnograficzne w Toruniu.
Lesień-Płachecka, Krystyna
1984 – Biuletyn zapisów folkloru IS PAN, w: „Polska Sztuka Ludowa”, nr 1-2. ISPAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 122-124.
1985 Biuletyn zapisów folkloru IS PAN nr 2, w: „Polska Sztuka Ludowa”, nr 1-2. ISPAN, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 86.
Łuczkowski, Jan
2012 – Komentarz do płyty CD Zagraj mi muzykancie… Tradycyjna opoczyńska muzyka ludowa, Opoczno: Muzeum Regionalne w Opocznie, s. 4-21.
Maksymiuk, Beata; Michalec, Anna
1999 – Aktualny stan zasobów Archiwum Etnolingwistycznego UMCS w Lublinie, w: „Twórczość Ludowa” nr 3-4, s. 41-43.
Mazur, Agata; Drąg, Damian
2012 – O projekcie i muzealnym archiwum fonograficznym, w: Muzyka i śpiew ludowy Podkarpacia. Wystawa multimedialna. Komentarz. Rzeszów: Muzeum Etnograficzne im. F. Kotuli, Oddział Muzeum Okręgowego w Rzeszowie, s. 54-55.
Nizińska, Hanna
2008 – Kolekcja etnomuzykologicznych nagrań dźwiękowych w Bibliotece Katedry Muzykologii UAM w Poznaniu, w: Biblioteka Muzyczna. Music Library. 2000 – 2006. Warszawa: Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, Sekcja Bibiliotek Muzycznych, Polska Grupa Narodowa IAML, s. 209-218.
Oniochin, Paweł
2008 – Radiowe Centrum Kultury Ludowej. Tekst dostępny na stronie: http://www.kulturaludowa.pl/widok/61/49
Płoszajski, Grzegorz (red.)
2008 – Standardy w procesie digitalizacji obiektów dziedzictwa kulturowego. Warszawa: Biblioteka Główna Politechniki Warszawskiej.
Stęszewski, Jan
1990 – Wstęp, w: Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały, red. B. Bartkowski, t. I. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, s. 9-15.
Kopczyńska-Jaworska, Bronisława
1969 – Metodyka etnograficznych badań terenowych, Warszawa: PWN
Krawczyk-Wasilewska, Violetta
1986 – Współczesna wiedza o folklorze. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Zgorzelski, Piotr
2011 – The state of preservation of film archives of folk dance in Poland and their availability. Stan zachowania archiwaliów filmowych dotyczących tańca ludowego w Polsce i ich dostępność, w: Folk Dances Now and Then. In the light of Polish and Norwegian Experience. Tradycyjny Taniec ludowy dawniej i dziś w świetle doświadczeń polskich i norweskich. Praca zbiorowa pod redakcją Tomasza Nowaka. Kielce: Wojewódzki Dom Kultury w Kielcach, s. 123-138.
Zoła, Antoni
2003 – Melodyka ludowych śpiewów religijnych w Polsce. Lublin: Polihymnia.
Tekst pochodzi z publikacji Instytut Muzyki i Tańca pt. „Raport o stanie tradycyjnej kultury muzycznej”, 2014
