Archiwa Dostępne 2019. Wizyta studyjna w Filmotece Narodowej – Instytucie Audiowizualnym

Wstęp

Archiwa Dostępne to inicjatywa środowiska organizacji społecznych zrzeszonych w Forum Muzyki Tradycyjnej na rzecz zwiększania dostępu do archiwów tradycyjnej muzyki wiejskiej. Ważną częścią tego zainicjowanego w 2019 roku przedsięwzięcia są wizyty studyjne, wymiana doświadczeń i badanie dobrych praktyk. W listopadzie 2019 roku spotkaliśmy się z pracownikami FINA, żeby poznać bliżej działanie jednej z najważniejszych polskich instytucji zarządzających zbiorami archiwalnymi.

Filmoteka Narodowa – Instytut Audiowizualny (FINA) działa w obecnym kształcie od 2017 roku, kiedy to w jedną instytucję połączono Filmotekę Narodową oraz Narodowy Instytut Audiowizualny. Jak można przeczytać na stronie internetowej FINA, misją statutową instytucji jest „digitalizacja, gromadzenie, restaurowanie i udostępnianie, a także promocja polskiego dziedzictwa audiowizualnego oraz upowszechnianie najbardziej wartościowych przejawów kultury filmowej”. FINA jest także centrum kompetencji w zakresie digitalizacji materiałów audiowizualnych, co oznacza, że do jej archiwum powinny trafiać wszystkie materiały tego typu digitalizowane ze środków publicznych w Polsce – także te dotyczące muzyki tradycyjnej.

Wizyta studyjna w ramach projektu Archiwa Dostępne w Filmotece Narodowej – Instytucie Audiowizualnym miała na celu zorientowanie się w zbiorach instytucji i w polityce udostępniania, a także przedyskutowanie istotnych naszym zdaniem kwestii dotyczących dostępu do archiwów muzyki tradycyjnej w Polsce na tle szerokiej sytuacji archiwów kultury. Nie na wszystkie pytania udało nam się uzyskać odpowiedź. Jeśli będzie możliwe wyjaśnienie pozostałych kwestii, takich jak to, czy materiały archiwalne i zbiory dokumentacji byłej Państwowej Jednostki Organizacyjnej „Polskie Radio i Telewizja” (tj. obejmujące okres do roku 1993) pozostają własnością Skarbu Państwa i użyczane są Polskiemu Radiu S.A. na podstawie umowy zawartej z poprzednikami prawnymi FINA, do poniższego tekstu zostanie dodana aktualizacja.

 

O zbiorach archiwalnych FINA

Od czasu połączenia Filmoteki Narodowej i Instytutu Audiowizualnego informacje online o zbiorach Filmoteki Narodowej – Instytutu Audiowizualnego znajdują się w trzech różnych bazach: w archiwum Narodowego Instytutu Audiowizualnego[1], w katalogu zbiorów Filmoteki Narodowej[2] oraz na portalu Ninateka, który prezentuje redakcyjny wybór opracowanych materiałów audiowizualnych[3]. Narodowy Instytut Audiowizualny powstał w roku 2009 jako rozszerzenie działalności Polskiego Wydawnictwa Audiowizualnego (od 2005). Początkowo istniało małe archiwum podręczne Ninateki, następnie zaś powstało archiwum NInA. W zasobach Filmoteki Narodowej znajduje się ogromny zbiór polskiej kinematografii, częściowo zdigitalizowany. Jeśli chodzi o archiwalia, działalność FINA polega głównie na opiece nad własnymi ogromnymi zbiorami. Główne obszary działania instytucji to przechowywanie zbiorów analogowych, udostępnianie (także w celu dotarcia do właścicieli praw), upowszechnianie (m.in. poprzez organizowanie pokazów i innych wydarzeń) oraz badanie i opracowywanie zbiorów.

W kontekście dokumentacji polskiej muzyki tradycyjnej, najbardziej interesują nas nagrania audio w kolekcjach FINA. Materiały dźwiękowe stanowią bardzo niewielki wycinek zbiorów FINA. Standardowy model udostępniania ich to publikowanie informacji (metadanych) i 30-sekundowych fragmentów do odsłuchu w witrynie archiwum NinA. Pełny dostęp do nagrań jest możliwy tylko na miejscu.

Radio Łódź[4] zawarło z FINA umowę dotyczącą dysponowania archiwaliami i opracowywania ich, na mocy której przekazało pliki dźwiękowe. Są to przede wszystkim rejestracje audycji oraz inne nagrania gromadzone od lat 50., m.in. zespołów międzyzakładowych i folkloru miejskiego. Model udostępniania obejmuje tylko możliwość odsłuchu w siedzibie FINA, natomiast inne formy korzystania wymagają uzyskania licencji. Licencji udziela w takich przypadkach Dział Marketingu i Handlu, który podejmuje decyzje związane z zagadnieniami prawnymi i udostępnianiem.

W archiwum NinA online znajdują się informacje o kilkuset utworach muzyki tradycyjnej z archiwów Polskiego Radia, zarejestrowanych w latach 1970-1975 podczas pięciu kolejnych edycji Ogólnopolskiego Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Opisane nagrania są udostępnione do słuchania online w formie półminutowej próbki audio. Status prawny prezentowanych materiałów z festiwalu w Kazimierzu jest określony jako produkcja zewnętrzna, „brak praw przy NinA”. Całości zarejestrowanych utworów można wysłuchać w siedzibie FINA. Wśród wykonawców muzyki z tych kolekcji znajdują się znani mistrzowie – m.in śpiewaczki Anna Malec i Joanna Rachańska, skrzypkowie Stanisław Klejnas i Józef Zaraś, Kapela Bździuchów i inni. Z kolei w Ninatece jest dostępny cykl „Muzyka odnaleziona”, seria krótkich filmów o muzyce wiejskiej, które zawierają archiwalne nagrania video Andrzeja Bieńkowskiego.

Udostępnianie a sytuacja prawna zbiorów archiwalnych

Często brak możliwości udostępniania materiałów archiwalnych wynika nie z przyczyn technicznych, ale z sytuacji prawnej. Nagrania terenowe gromadzone w ramach Akcji Zbierania Folkloru Muzycznego od połowy XX wieku nie uwzględniały udzielania przez wykonawców muzyki wiejskiej zgody na publikowanie nagrań, nie było wówczas takiej praktyki. Kiedy jednak stosuje się do tych materiałów dzisiejsze prawo autorskie, nie jest możliwe udostępnianie ich bez odszukania spadkobierców praw wykonawczych i pozyskania licencji. Dlatego jednym z kluczowych zagadnień, jakie poruszaliśmy w czasie wizyt studyjnych w instytucjach, była kwestia statusu prawnego zbiorów, a zwłaszcza sytuacji, w których jest on niejasny lub gdy administracja archiwum nie posiada w pewnym zakresie praw do zbiorów.

W świetle wypowiedzi przedstawicieli FINA, istnieją przesłanki, żeby traktować tego rodzaju zbiory jako dziedzictwo Skarbu Państwa w pełnym zakresie praw. Dziennikarze i badacze wykonywali nagrania terenowe, delegowani przez instytucje. Można więc przypuszczać, że prawa powinny przynależeć do tych instytucji (Polskie Radio i Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk). Konieczna jest jednak ostrożność ze względu na częsty brak jakiejkolwiek dokumentacji (tak jest, dla przykładu, w przypadku wielu filmów i zapisów nutowych pozostających w dyspozycji FINA). Często także instytucja administrująca archiwum musi podjąć decyzję dotyczącą ustalenia daty pierwszego upowszechnienia, do której odsyłają postanowienia Ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych.

W czasie wizyty studyjnej rozmawialiśmy o najczęstszych problemy natury prawnej i o specyficznych rozwiązaniach w odniesieniu do zbiorów pod opieką FINA. Grażyna Grabowska, pełniąca funkcję głównego kustosza zbiorów FINA, podkreśla, że zbiory filmowe często są obciążone wadami prawnymi. Nierzadko bardzo trudne jest ustalenie, kto dysponuje prawami do materiałów archiwalnych. Zdaniem reprezentantów FINA, to powszechny problem dotyczący archiwów z czasów Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej. Przy tym nie jest to problem występujący jedynie w Polsce.

 

W przypadku archiwum FINA, dział prawny indywidualnie ustala status prawny każdego obiektu lub zbioru. Jednocześnie jednak FINA stosuje ogólną zasadę, w myśl której przechowywanie zbioru archiwaliów nakłada na instytucję prawo, a zarazem obowiązek informacji. Chodzi o dokładanie starań, by informacja o tym, gdzie można znaleźć dane materiały, dotarła do jak największej liczby odbiorców. Toteż FINA oprócz udostępniania przywiązuje dużą wagę do upowszechniania archiwaliów, szukając formuły, która przyciagnie jak najszerszy krąg odbiorców, a przy tym nie wzbudzi zastrzeżeń ze strony właścicieli praw.

W rozwiązywaniu problemów z udostępnianiem zbiorów, zaliczających się do narodowego zasobu archiwalnego w myśl Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, bardzo pomocne są rozwiązania systemowe. Stąd ogromne znaczenie inicjatyw ustawodawczych i regulacji prawnych, które są często jedyną drogą usunięcia przeszkód stojących na drodze do udostępniania archiwów.  Można tu przytoczyć przykłady rozwiązań na poziomie państwowym, jak rozporządzenia ministerialne, i ponadpaństwowym, takich jak dyrektywy unijne. Francuskiemu Narodowemu Instytutowi Audiowizualnemu (fr. Institut national de l’audiovisuel) przekazano prawa do wszystkich nagrań archiwalnych francuskiej telewizji rozporządzeniem ministra. Dzięki temu INA dysponuje wszystkimi wytworami telewizji i może je udostępniać. Działają też rozwiązania na poziomie Unii Europejskiej, takie jak dyrektywa dotycząca dzieł osieroconych[5]. FINA dąży do tego, by docelowo wszystkie dzieła osierocone ze swoich zbiorów udostępniać bezpłatnie online.

W historii FINA były sytuacje, kiedy staranie o możliwość udostępniania  cennych materiałów zakończyło się sukcesem dzięki dyrektywie unijnej. Tak było w przypadku filmu „Pruska kultura” z 1908 roku, należącego bez wątpienia do polskiego dziedzictwa, którego kopia znalazła się w posiadaniu zagranicznego kolekcjonera[6]. Posiadacz nośnika długo nie chciał się zgodzić na przekazanie filmu do polskiego archiwum, więc strona francuska odmawiała stronie polskiej wykonania skanu. Kopia mogła zostać pozyskana do opracowania dzięki dyrektywie unijnej – na jej mocy zdigitalizowany materiał może być wyświetlany w celach edukacyjnych bez zgody właściciela nośnika.

W przypadku niejasności co do statusu prawnoautorskiego zbiorów, instytucja staje przed decyzją, czy zamknąć dostęp do archiwum, czy ostrożnie udostępniać. FINA nie udostępnia materiałów, kiedy wiadomo, że naruszałoby to prawa właścicielskie. Jednak w sytuacji, w której nie da się ustalić statusu praw, możliwą drogą postępowania wydaje się udostępnienie materiałów w ramach starannego poszukiwania. Staranne poszukiwanie to procedura opisana w unijnej dyrektywie dotyczącej praw osieroconych[7], która ma na celu ustalenie, czy dany utwór jest dziełem osieroconym. Aby sprawdzić, czy prawa do utworu wygasły, należy poszukać informacji w szeregu źródeł, wymienionych w dyrektywie. Informacje o rezultatach dokonanych poszukiwań trzeba przekazać właściwym organom krajowym. W świetle informacji uzyskanych podczas wizyty w FINA, jeśli stanu prawnego nie można ustalić we wskazany sposób, można upubliczniać materiały archiwalne i tą drogą dokonywać starannych poszukiwań (opublikowana informacja o utworze zawiera prośbę o zgłoszenie się właścicieli praw). Innymi słowy, udostępnianie i upowszechnianie służy ustaleniu praw.

W Polsce, ze względu na ogromne straty wojenne kinematografii (zachowało się jedynie ok. 30% przedwojennych tytułów), dyrektywa była niezbędna, aby uregulować problem praw do wczesnych filmów. Przy tym oczywiście należy zauważyć, że publikowane komercyjnie filmy utrwalone zostały w wielu kopiach, zaś nagrania muzyki tradycyjnej, dokonywane w celach archiwalnych, nie wydawniczych, przechowywane były w pojedynczych egzemplarzach. Zachowane przedwojenne rejestracje muzyki tradycyjnej są niezwykle rzadkie. Przede wszystkim zaś, nie jest jasne, czy archiwalne nagrania wykonawców muzyki wiejskiej można kwalifikować jako dzieła osierocone. Z perspektywy dyskusji w FINA, można dostrzec dwa wyjścia z trudnej sytuacji nagrań archiwalnych muzyki tradycyjnej (brak praw wykonawczych i trudności w ustaleniu ich właścicieli, a nawet w ocenie sytuacji prawnej archiwów). Jedno wyjście to zamknięcie zbiorów, które zamyka jednocześnie drogę do ustalenia praw, a drugie – ostrożne upowszechnianie z zachowaniem procedury starannego poszukiwania. Wydaje się, że portal Europeana ma szczególny status w tym zakresie. Misją portalu jest przedstawienie zawartości zbiorów europejskich; może on być także kanałem poszukiwania osób posiadających prawa do materiałów archiwalnych. Pośród 14 zapisów dotyczących statusu prawnego obiektów udostępnianych przez portal Europeana[8], jest do wyboru opis copyright not evaluated (pol. niezbadany status prawnoautorski[9]). Z drugiej strony, po wizycie studyjnej otrzymaliśmy odpowiedź na jedno z pytań uzupełniających, w której przedstawiciele FINA zawarli informację, że „nie ma możliwości udostępniania materiałów, których statut prawny jest niejasny”.

Odwołując się do rozmowy z pracownikami Biblioteki Narodowej i zespołem Polony[1], zespół projektu Archiwa Dostępne zwrócił w czasie wizyty uwagę na perspektywę udostępniania materiałów chronionych w sieci krajowych bibliotek za pośrednictwem systemu Academica. Przywilej biblioteczny umożliwia odbiorcom przeglądanie materiałów, które nie mogą być szeroko udostepniane ze względów prawnych. Przedstawiciele FINA uznali to rozwiązanie za godne stosowania na większą skalę.

Dostęp do archiwów muzyki tradycyjnej: archiwum Polskiego Radia

Archiwum Polskiego Radia budzi szczególne zainteresowanie zarówno zespołu Archiwa Dostępne, jak i całego środowiska pasjonatów muzyki tradycyjnej – zawiera niezwykle bogaty zbiór muzyki wiejskiej, dostęp do niego jest jednak wyjątkowo trudny. Wyselekcjonowane utwory z tego zasobu zostały opublikowane w fonograficznej serii wydawniczej „Muzyka Źródeł”. Natomiast zdecydowana większość nagrań – a są to często dobrej jakości rejestracje wybitnych wykonawców, zrealizowane w ich najlepszych latach, często dokumentujące prawie cały repertuar – jest niedostępna. Dotyka to zwłaszcza twórców, którzy pragną nauczyć się repertuaru i stylów wykonawczych i wykorzystywać je we własnej twórczości, co rodzi inne potrzeby niż dostęp do celów naukowych.[10]

Te materiały archiwalne Polskiego Radia, które powstały do 1993 roku, należały do Państwowej Jednostki Organizacyjnej „Polskie Radio i Telewizja”. Ustawa o radiofonii i telewizji powołała w jej miejsce 19 jednoosobowych spółek Skarbu Państwa. Skoro po rozwiązaniu Państwowej Jednostki Organizacyjnej „Polskie Radio i Telewizja” materiały z jej archiwów pozostają własnością Skarbu Państwa, powinno być możliwe ich szersze i bardziej adekwatne do zapotrzebowania udostępnianie w duchu Rekomendacji No. R (2000) 13 w sprawie europejskiej polityki dostępu do archiwów[11]Komisji Europejskiej i Ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach[12].

Warto w tym miejscu przytoczyć pionierską inicjatywę udostępnienia[13] na portalu Polona zbioru fotografii Piotra Gana, związanego z Radiem Kielce, ze zbiorów Archiwum Naukowego Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie.

Jeśli chodzi o udostępnianie materiałów z archiwum Telewizji Polskiej, FINA nie dysponuje prawami do nich. Pozyskuje licencje od TVP SA na materiały do Ninateki odpłatnie (z nielicznymi wyjątkami). Polecamy uwadze artykuł Agnieszki Sosnowskiej dotyczący problemów z pozyskaniem przez Uniwersytet Warszawski w celach edukacyjnych materiałów z archiwum Telewizji Polskiej, które są własnością Skarbu Państwa, i przyczyn takiego stanu rzeczy, sięgających czasów zmiany ustrojowej[14].